675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معارف اسلامی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 گروه معارف اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا ایران همدان

چکیده

متکلمان مسلمان معتقدند که خدا فاعل بالقصد است، مشائیون او را فاعل بالعنایه و اشراقیون او را فاعل بالرضا و پیروان ملاصدرا او را فاعل بالتجلی یا فاعل بالعنایه می‌دانند. وجه اشتراک همه این نظرات این است که در تمام اقسام فاعل، عشق و ابتهاج واجب تعالی به ذات خود منشاء پیدایش این عالم است به همین دلیل حکیم الهی قمشه‌ای خدای متعال را «فاعل بالعشق» می‌داند. از نظر او منشأ عشق، ادراک است و هر اندازه که مدرَک ابهَی و اجمَل باشد، عشق به آن بیشتر است و چون ذات باری‌تعالی در بالاترین مرتبه جمال و بهاء است و او ذاتاً هم مدرِک است و هم مدرَک؛ پس بالاترین مرتبه عشق را به ذات خود دارد. و این عشق منشاء خلقت عالم شده است. مسئلۀ اصلی تحقیق حاضر این است که آیا بحث فاعلیت بالعشق در بین حکمای پیش از الهی قمشه‌ای مطرح بوده یا نه؟ در این تحقیق با استفاده از روش تحلیلی- توصیفی پیشینۀ این بحث در آثار حکیمان پیش از ایشان بررسی و اثبات شده است که گرچه حکیمان و فیلسوفان پیش از او از اصطلاح «فاعل بالعشق» جهت تبیین فاعلیت واجب‌تعالی استفاده نکرده‌اند، اما به آن معتقد بوده و از آن بحث نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Study of Mahdi Elahi Ghomshei’s Thesis of the Necessary Existent’s Agency by Love: Theoretical Foundations in the Works of Earlier Muslim Philosophers

نویسندگان [English]

  • mohammad javad dakami 1
  • Akbar orvatimovaffagh 2

1 Department of Islamic Studies, Faculty of Humanities, Bu- Ali Sina University, Hamedan, Iran

2 Department of Islamic Studies, Faculty of Humanities, Bu- Ali Sina University, Hamedan, Iran

چکیده [English]

Introduction
Muslim theologians and philosophers debate the manner in which the world was created by God. Theologians assert that God’s role in creation is characterized in terms of agency-by-intention (fāʿiliyya bi-l-qaṣd), while Peripatetic philosophers argue for agency-by-providence (fāʿiliyya bi-l-ʿināya), and Illuminationist (Ishrāqī) philosophers propose agency-by-agreement (fāʿiliyya bi-l-riḍā). Mullā Ṣadrā and his adherents advocate for agency-by-providence, where their definition of this kind of agency closely aligns with the concept of agency-by-manifestation (fāʿiliyya bi-l-tajallī) as suggested by Muslim mystics. Twentieth-century Muslim philosopher Mahdi Elahi Ghomshei introduced another form of agency, which he calls agency-by-love (fāʿiliyya bi-l-ʿishq). He posits that the primary impetus behind the creation of the world by the necessary existent is His love and delight for His own essence, serving as the source from which all things emanate. Elahi Ghomshei pioneered this concept to explain God’s agency. The central question of this study is whether this concept has precedent in the works of earlier Muslim philosophers and, if so, how it was addressed within those works.
Research Methodology
This research employs the analytic-descriptive method by examining library sources. Initially, we investigate the perspectives of the scholars concerning the agency of the necessary existent, and subsequently, we draw our conclusions.
Discussion and Results
An examination of the writings of philosophers and intellectuals predating Elahi Ghomshei reveals that they did not neglect the significance of love in God’s agency. Indeed, dating back to Plato and Aristotle, the role of love in the agency of the necessary existent has been consistently emphasized. Furthermore, certain philosophers contended that the creation of the world without love is inconceivable. However, instead of employing the term "agency by love," they utilized alternative expressions such as attraction force, natural magnetism, love-based motion, and others, as will be elucidated below.
Plato and Aristotle delved into the concept of the love of the demiurge—the creator of the world—or the unmoving mover for its own essence, highlighting its significance in imparting order and motion to worldly affairs. Among thinkers, Muslim philosophers and mystics stand out for their emphasis on God''s love and delight in His essence. Al-Fārābī offers a nuanced definition of love and delight, positing that the love of the necessary existent for its essence represents the pinnacle of love. He contends that God possesses the utmost perception, directed at the highest perceivable entity—His own essence. Thus, in the realm of the divine, the distinction between lover and beloved collapses, as they are one and the same.
Avicenna contends that the ultimate form of delight is found in the necessary existent''s delight in its own essence. This arises from its perfect perception of all beings, making it impervious to the realm of possibility and nonexistence. Avicenna posits that God is loved for His essence and is the object of love for all beings, suggesting that their very existence is sustained through their love for God. Shaykh al-Ishrāq Suhrawardī and Ṣadr al-Mutaʾallihīn also emphasize God''s profound inherent love for His essence, depicting Him as the most delighted being by its essence, and asserting that this fundamental love and delight are the primary impetuses behind the creation of the world.
Ibn al-ʿArabī asserts that all motion in this world, culminating in the existence of the universe, emanates from love—primarily the love possessed by God and also by other beings and natural causes through divine love. Without such affection, the world would remain unmanifest. Similarly, Imam Khomeini contends that divine love serves as the guiding and directing force in both the natural and supernatural realms (Imam Khomeini 1989, 76). He argues that existence and the sustenance of existence stem from essential love, which acts as both the existence-conferring and sustaining causes of beings. Referring to these two realms as the facilitators of creation and the pathways to perfection, he emphasizes that without this love, no entity could come into being, and no individual or object could attain perfection; thus, the heavens themselves are erected by love.
Conclusion
We conclude that although Mahdi Elahi Ghomshei was the first philosopher to employ the term "agency-by-love" to explain the agency of the necessary existent, discussions regarding God''s love for His own essence trace back to ancient times. Plato, Aristotle, and several other ancient Greek philosophers explored the notion of the creator''s love for its essence. In the Islamic world, mystics, philosophers, and theologians engaged with and endeavored to explain the notion of God''s agency within their respective frameworks. While they present various explanations for God''s agency—such as agency-by-intention, agency-by-providence, agency-by-agreement, or agency-by-manifestation—they unanimously affirm God''s possession of agency-by-love. These philosophers argue that perception is the source of love, with the intensity of love corresponding to the brilliance and beauty of the perceived entity. As God''s essence epitomizes beauty and brilliance, and He is both the perceiver and the perceived by His essence, He possesses the utmost love and delight for His essence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • agent
  • creation
  • love
  • Elahi Ghomshei
  • perception
آریان­فر، مهدی و نقی زاده حسن (1398)، «بررسی و نقد سند و متن حدیث کنز مخفی»، فصل­نامه علوم حدیث، شماره 61، ص 171-183.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1376)، شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، تهران: حکمت.
ابن­سینا، حسین (1375)، الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
ابن­سینا، حسین (1383)، رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات، همدان: دانشگاه بوعلی­سینا.
ابن­سینا، حسین (1392)، اشارات و تنبیهات، ترجمه و شرح حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
ابن­سینا، حسین (1400)، رسائل ابن سینا، قم: بیدار.
ابن منظور (1408ق)، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ارسطو،(1385)، مابعدالطبیعه(متافیزیک)، ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: طرح نو.
اسماعیلی نیا فاطمه، سلطانی کوهبنانی حسن (۱۳۹۶)، بررسی رابطۀ عشق و آفرینش در کشف الاسرار و عده الابرار میبدی. فصل‌نامه علمی عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 30 ص 43-32
افلاطون (1351)، تیمائوس، ترجمه محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی.
الهی قمشه­ای، مهدی (1363)، حکمت الهی عام وخاص، تهران: اسلامی.
تفتازانی، سعدالدین (1409)، شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی.
التهانوی، محمد علی بن علی (1967م). کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ دوم، لبنان: مکتبه لبنان ناشرون.
جامی، نورالدین عبدالرحمن (1383)، اشعه اللمعات، تصحیح هادی رستگار مقدم گوهری، قم: بوستان کتاب.

جوادی آملی، عبدالله (1378)، رحیق مختوم، بخش چهارم از، قم: اسرا.

حسن زاده آملی، حسن (1365)، هزار و یک نکته، چاپ پنجم،تهران: رجاء.
حسن زاده آملی، حسن (1372)، خیرالاثر در رد جبر و قدر، قم: دفترتبلیغات اسلامی.
حلی، حسن (1370)، کشف المراد، ترجمه و شرح ابوالحسن شعرانی چاپ 6 ، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
خمینى، روح الله (1368)، چهل حدیث، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
خمینى، روح الله (1373)، مصباح الهدایه الى الخلافه و الولایه، با مقدمه استاد سید جلال‏الدین آشتیانى، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.

رازی، نجم­الدین دایه و دانش پژوه، محمدتقی (1356)،شرح حدیث کنت کنزاً مخفیاً، جاویدان خرد، شماره 3، ص 28-33.

دکامی، محمد جواد (1384)، صانع (دمیورژ) در اندیشۀ افلاطون، فصلنامۀ آینۀ معرفت، شمارۀ 7، ص1- 16

ژیلسون، اتین (1370)، روح فلسفه قرون وسطی، ترجمه ع. داوودی، تهران : علمی- فرهنگی.

ژیلسون، اتین (1374)، خدا و فلسفه، ترجمه شهرام پازوکی،تهران: حقیقت.
سبزواری، ملاهادی (1372)، شرح الاسماء الحسنی، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
سبزواری، ملاهادی (1383)، اسرار الحکم، تصحیح کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
سهروردی، شهاب الدین ( 1372)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج2 و3، تصحیح و مقدمه هنری کربن، چاپ 2، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردی، شهاب الدین (1373)، حکمه الاشراق، تصحیح هنری کربن، ج1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شجاری, مرتضی (1388). آفرینش بر اساس عشق و قاعده الواحد از دیدگاه ابن عربی.  پژوهش‌های فلسفی –کلامی ، شمارۀ 40، ص 108- 83
شهرزوری، شمس الدین (1372)، شرح حکمه الاشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم‌ (1383)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم ( 1981)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1354) المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.‌
صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1375)، شواهد الربوبیه، ترجمه و تفسیر جواد مصلح، تهران: سروش.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1416)، نهایه الحکمه، قم: جامعه مدرسین.

عراقی، فخرالدین (1371)، لمعات، تصحیح، محمد خواجوی، چ دوم، تهران: مولی.
عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد (بی­تا)، المواقف، بیروت: عالم الکتب.

عین القضاه همدانی، عبدالله بن محمد (1386)، تمهیدات، به تصحیح عفیف عسیران، تهران: منوچهری.

غزالی، محمد (بی­تا)، احیاء علوم الدین، اشراف شیخ عبدالعزیز سیروان، چاپ سوم، بیروت: دار القلم.

فارابی، ابونصر (1379)، اندیشه­های اهل مدینۀ فاضله، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فنارى، شمس الدین محمد حمزه (1374)، مصباح الانس، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مولی.
فورلی، دیوید (1392)، تاریخ فلسفه راتلج، ترجمه علی معظمی، تهران: نشر چشمه.
کاپلستون، فردریک (1375)، تاریخ فلسفه، ترجمه جلال­الدین مجتبوی، تهران: سروش.
گاتری، دبلیو. کی. سی (1376)، تاریخ فلسفه یونان، ترجمه حسن فتحی، تهران: فکر روز.
مجلسی، محمد باقر (1404)، بحارالأنوار، بیروت: موسسه الوفاء.
مولوی، جلال الدین محمد (1357)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد الین نیکلسون، چاپ پنجم، تهران: امیر کبیر
نراقی، محمد مهدی (1381)، اللمعات العرشیه، تحقیق علی اوجبی، کرج : عهد.
نوسباوم، مارتا (1374)، ارسطو، ترجمه عزت الله فولادوند، تهران، طرح نو.