675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد. ایران، (نویسنده مسئول).

10.30465/cw.2023.45437.1992

چکیده

از زمان پیدایش مباحث فلسفه در میان مسلمانان تا کنون، آثار متعدد و متنوع فلسفی توسط فیلسوفان مسلمان نگاشته شده و برخی از آنها به عنوان متن آموزشی مورد استفاده قرار گرفته است. شرح منظومه ملاهادی سبزواری از آن جمله است، منظومه ابیاتی تعلیمی است که مرحوم حاجی در جوانی در منطق و فلسفه سروده و در دوران تدریس و پختگی خود شرح داده است. این کتاب از آثار قلمی ارزشمند حکیم سبزواری و از متون اصلی تعلیم فلسفه و حکمت اسلامی به شمار می آید، مساله تحقیق این است که منظومه به مثابه متنی درسی و از جهت قرار گرفتن در مسیر تعلیم فلسفه، در کنار نقاط قوت خود، چه نقاط ضعفی دارد که بررسی آسیب شناسانه و بازنگاری آن به بهبود و ارتقاء بهره مندی از متون آموزشی کمک کند؟ در این مقاله به شیوه تحلیلی مصداقی به نقد و بررسی برخی آسیبهای لفظی و محتوایی منظومه پرداخته و در نتیجه نشان داده ایم که این کتاب علی رغم برخورداری از برخی ویژگیهای برجسته متون آموزشی، با آسیب هایی چون پیچیدگی نظم و اغلاق در مزج متن و شرح، گریزهای ادبی، آمیختگی با اشارات عرفانی، افراط در توجیه و حمل بر صحت، بی توجهی به تاریخچه، استطراد در بیان وجوه، تاویل گرایی در آیات و روایات و ... مواجه و فاقد برخی ویژگیهای متن آموزشی است. تحلیل محتوایی بخش هایی از متن و شرح منظومه به نحو مصداقی و ملموس برای فلسفه آموز را می توان وجه نوآوری این نوشته قلمداد کرد. ای تحقیق در نهایت بازنگاری شرح منظومه عاری از چنین نقاط ضعفی را پیشنهاد داده است

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Review of Hadi Sabzavari’s Sharḥ al-Manẓūma as a Textbook

نویسنده [English]

  • gholamali moghaddam

Assistant Professor, Department of Philosophy, Razavi University of Islamic Sciences, mashhad. Iran

چکیده [English]

Abstract
Introduction
Only few philosophical works, such as Hadi Sabzavari’s Sharḥ al-manẓūma (literally, commentary on verses concerning philosophy), are used as textbooks. Consisting of didactic verses composed and explained by Sabzavari, the book is regarded as one of his valuable works and a main textbook on Islamic philosophy. The research question is how we can examine and evaluate this work as a textbook, or how we can re-write it to provide a more useful textbook.
I aim to foster a discourse of critique and evaluation of existing textbooks, encouraging and motivating the academic community to enhance and supplement these texts, and to provide up-to-date and useful versions of philosophical textbooks. Some critical views of Sharḥ al-manẓūma have been proposed in a number of books and articles, including Teaching philosophy: a comparative study of Sharḥ al-manẓūma and Nihāyat al-ḥikma (Izadi 2013, 59), “Haj Mulla Hadi Sabzavari and his Sharḥ al-manẓūma” (Fani 1983, 44), “A Comparative Study of Sharḥ al-manẓūma and Nihāyat al-ḥikma” (Taba’i Izadi 2001, 58), “Teaching Transcendent Philosophy or obfuscating and destroying it?” (Shijari 2016, 51).
Given its significance, Sharḥ al-manẓūma merits thorough examination and review to capitalize on its strengths and mitigate its weaknesses.  The present article contributes by discussing specific passages of Sharḥ al-manẓūma to illustrate certain educational difficulties within the text in a tangible manner. In light of these challenges, suggestions are put forth for the improvement of this and other philosophy textbooks.    
Research method
This article addresses a theoretical question using the library research method. In this method, after formulating the question and developing schematic and detailed plans, sources were provided, notes were taken, and an initial edit was conducted through thematic categorization of the notes. Subsequently, the finalized version was prepared after further reconsiderations. 
Discussion
Apart from its strengths, Sharḥ al-Manẓūma, like all human creations, has weaknesses that are analyzed in detail in the article. One such weakness is its explanation of the content through versification and commentary mixed with the text. This has placed Sabzavari in a challenging position, making it difficult for him to clarify phrases and shape the structure of sentences, resulting in the complexity and difficulty of understanding phrases in Sharḥ al-manẓūma. Furthermore, other drawbacks of Sharḥ al-manẓūma include theoretical complications, criticisms of other views, and elaboration of objections. At times, Sabzavari unexpectedly adds fuel to the fire of lengthy theoretical debates and controversies, which do not align with the structure of the discussion and the reader’s capacity.     
Among other issues with Sharḥ al-manẓūma is its excessive optimism towards views, a tendency to justify them, and taking a charitable stance towards them without due regard for the facts of the history of philosophy. Moreover, Sabzavari attributes and justifies various views in terms of religious teachings. This approach has cast doubts on some of the citations in the book (Mutahhari 2011, 304). Furthermore, the prominence of Mulla Sadra’s Transcendent philosophical approach in Sabzavari’s Sharḥ al-manẓūma, and latter’s alignment with mystical principles and discussions, have sometimes led Sabzavari to make intricate mystical remarks. However, understanding these remarks requires a beginner in philosophy to be relatively or even fully familiar with the issues of theoretical mysticism.       
Conclusion and Suggestions
Although sharing many outstanding characteristics of standard textbooks, Sharḥ al-Manẓūma suffers from issues such as the complication of its versification, difficulties arising from the blending of texts and commentaries, literary digressions, inclusion of mystical allusions, excessive justification and a charitable stance, neglect of historical context, digressions in explanations of reasons, and personal interpretations of Quranic verses and hadiths. In these respects, the book lacks some characteristics of a textbook. A contribution of this article is its content analysis of some parts of the text in a concrete and tangible way. Finally, this study suggests that Sharḥ al-manẓūma should be re-written preserve its authenticity and yet be transformed to an up-to-date and useful textbook with as many faults removed as possible.

کلیدواژه‌ها [English]

  • philosophy education
  • philosophy textbooks
  • Sabzevari&rsquo؛ s book pathology
  • Molahadi Sabzevari
  1. ابن سینا(1375)، الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغه.
  2. ابن سینا، حسین بن عبد الله(1405)، الشفاء (الطبیعیات)، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
  3. ابن سینا، حسین بن عبد الله(2007)، مبحث عن القوی النفسانیة (أحوال النفس)، پاریس، دار بیبلیون.
  4. ایزدی، محسن(1392)، آموزش فلسفه، بررسی تطبیقی شرح منظومه و نهایه الحکمه، قم، بوستان کتاب .
  5. آملی، محمد تقی(بی تا)، درر الفوائد مع مقدمة تبحث عن نبذه من حیاة المؤلف و تألیفاته المنیفة، قم، اسماعیلیان.
  6. تبعی ایزدی، مختار(1380)، بررسی تطبیقی شرح منظومه و نهایة الحکمه، مجله معرفت، شماره 42، صص 64-58
  7. حسینی شریف، سید علی و مقدم، غلامعلی(1395)، مخلوق اول در روایات و دو مواجهه متفاوت، مجله آموزه های فلسفه اسلامی، شماره 18، صص 101- 77
  8. خراسانی، شرف الدین(1370)، نخستین فیلسوفان یونان، تهران، آموزش انقلاب اسلامی.
  9. ذکایی ساووجی، مرتضی(1372)، کتابشناسی حاج ملا هادی سبزواری، مجله اطلاع رسانی و کتابداری، شماره 96، 28-22.
  10. رازى، فخر الدین(1411)، المباحث المشرقیة، قم،بیدار.
  11. سبزواری، هادی بن مهدی(1360) التعلیقات على الشواهد الربوبیة، تصحیح جلال الدین آشتیانی، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی.
  12. سبزواری، هادی بن مهدی(1369)، شرح المنظومة (تعلیقات علامه حسن زاده)، تهران، ناب.
  13. سبزواری، هادی بن مهدی(1374)، شرح مثنوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  14. سبزواری، هادی بن مهدی(1376)، جواب مسائل سید سمیع خلخالى (رسائل حکیم سبزواری)، تهران، اسوه.
  15. سبزواری، هادی بن مهدی(1376)، رسائل حکیم سبزواری، تهران، اسوه.
  16. سبزواری، هادی بن مهدی(1380)، شرح نبراس الهدی، سبزوار، دانشگاه تربیت معلم سبزوار.
  17. سبزواری، هادی بن مهدی(1383)، اسرار الحکم‏، تصحیح کریم فیضی، قم، مطبوعات دینى.
  18. سهروردی، شهاب الدین(1375)، مجموعه مصنفات، مقدمه هانری کربن، تهران‏، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.
  19. سهروردی، یحیی بن حبش(1372)، کتاب حکمة الإشراق (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  20. سهروردی، یحیی بن حبش(1375)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق‏، تصحیح و مقدمه هانرى کربن، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
  21. شجاری، مرتضی(1395)، آموزش حکمت متعالیه یا پیچیده کردن و تخریب آن، مجله پژوهش نامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی، شماره40، صص68- 51
  22. شجاعی جشوقانی، مالک(1399)، فلاطوری و پرسش از خاستگاه‌هایِ قرآنیِ فلسفه اسلامی، مجله حکمت معاصر، دوره 11، شماره 1، صفحه 147-167.
  23. صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(1981)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم، مکتبة المصطفوی.
  24. طوسی، خواجة نصیر الدین(1375)، ‏ شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، انتشارات، قم، نشر البلاغة.
  25. فانی، کامران(1362)، حاج ملا هادی سبزواری و شرح منظومه حکمت، مجله نشر دانش، صص 48-44
  26. قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا(1368)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهى، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى.
  27. قونوى، صدر الدین محمد(1375)، النفحات الإلهیة، تصحیح محمد خواجوى، تهران، مولى.
  28. قیصرى رومى، محمد داوود(1375)، شرح فصوص الحکم، تحقیق سید جلال الدین آشتیانى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1375.
  29. کاپلستون، فردریک(1368)، تاریخ فلسفه، یونان و روم ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی سروش.
  30. کنگره بزرگ داشت دویستمین سال تولد حکیم سبزواری (1374)، مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت دویستمین سال تولد حکیم سبزواری، سبزوار، انتشارات دانشگاه تربیت معلم.
  31. گل‌پرور روزبهانی، مهدی (1400)، دو گونه فلسفه‌ورزی در نسبت با گذشته‌ی فلسفه، مجله حکمت معاصر، دوره 12، شماره 2، صفحه 330- 307.
  32. محقق، مهدى(1370)، منطق و مباحث الفاظ( مجموعه متون و مقالات تحقیقى)، تهران، دانشگاه تهران.
  33. محمدیان، عباس(1381)، حکیم عاشق (سیری در اندیشه‌های حکمی و عرفانی حکیم سبزواری)، سبزوار، دانشگاه تربیت معلم.
  34. مدرسى، سید محمد تقى(1419)، من هدى القرآن، تهران، دار محبى الحسین.
  35. مطهری، مرتضی(1390)، درسهاى اسفار، مبحث حرکت (مجموعه آثار استاد شهید مطهری)، تهران، صدرا.
  36. مظهرى، محمد ثناءالله(1412)، التفسیر المظهرى، تحقیق، غلام نبی تونسی، پاکستان، مکتبة رشدیه.
  37. مقدم، غلامعلی، (1399)، وجود منبسط و سلسله طولی علل، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
  38. منتظری، حسینعلی(1394)، شرح منظومه، تهران، سرایی.
  39. میر داماد، محمد باقر (1376)، تقویم الایمان و شرحه کشف الحقائق، تحقیق على اوجبى، تهران، موسسه مطالعات اسلامى.
  40. نقیبی، سیدمحمدحسین؛ نصری، عبدالله(1398)، علم حضوری موثر در ادراک حسی و لوازم معرفت‌شناختی آن از دیدگاه حکمت متعالیه، مجله حکمت معاصر، دوره، 10 شماره 2، صص 269-249.
  41. هیدجی، محمد(1365)، تعلیقة الهیدجی علی المنظومة و شرحها، تهران، مؤسسة أعلمی.