675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه مطالعات ابن‌سینا مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران

چکیده

یکی از مهم‌ترین مسائل فلسفة فارابی، بحث از خدا و صفات او و بررسی رابطة او با سایر موجودات است. فارابی خدا را مبدأ وجود همة موجودات می‌داند و او را «اوّل»، «موجود اوّل» و «سبب اوّل» می‌خواند. موجود اوّل در اندیشة فارابی نه تنها موجودی ا‌ست که سایر موجودات در وجود به او وابسته‌اند؛ بلکه موجودات تنها به جهت ارتباطی که با او دارند صلاحیت بررسی در مابعدالطبیعه را اخذ می‌کنند. لذا شناخت دقیق موجود اول و ویژیگی‌های او و ارتباط او با سایر موجودات، از جمله مهم‌ترین و محوری‌ترین مسائل پژوهشی در حوزة فارابی‌شناسی‌ است. از آن‌جایی که برخی از آثار منسوب به فارابی قطعی الانتساب نیستند و چارچوب فکری متمایزی از آثار قطعی فارابی دارند، در این مقاله کوشش می شود تا با توجه به این امر، آراء اصیل فارابی استخراج شده و گزارش و تحلیل دقیقی از آن‌ها ارائه شود. بر اساس آثار قطعی الانتساب، فارابی خدا را واجب الوجود نمی‌خواند و نظریة فیض را که برای تبیین رابطة موجود اوّل با سایر موجودات طرح کرده، بر اساس وجوب و امکان داتی بنا نمی‌کند. همچنین با توجه به اینکه فارابی در آثار قطعی‌اش برهان مشخصی در اثبات موجود اوّل ندارد، در این مقاله کوشش می‌شود تا موضع فارابی نسبت به اثبات موجود اوّل در خلال عبارات و بیاناتش بررسی شود. تعمق در آثار او نشان می‌دهد که نوعی برهان علیت از بیانات او قابل استخراج است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Fārābī on The “First Existent” and Its Attributes (In Ārāʾ ahl al-madīnat al-fāḍila and al-Siyāsat al-madaniyya)

نویسنده [English]

  • Leila Kiankhah

Assistant Professor, Iranian Institute of Philosophy, Iran

چکیده [English]

 
Introduction
A scrutiny of Fārābī’s works reveals that one of his major concerns and a key philosophical problem in his view was God as the origin of other existing entities as well as His attributes and His relation with the world of being. As a founder of Islamic philosophy, in his efforts to establish the intellectual system of Islamic philosophy, Fārābī not only takes the study of God as a metaphysical problem, but also considers it as a key central problem in metaphysics. Indeed, in most of his works, he defines metaphysics in terms of God (the First Existent: al-mawjūd al-awwal) as the study of the First Existent and the study of other existents in that they are caused by the First Existent. Accordingly, in Fārābī’s view, the First Existent is an entity on which other existents depend in their existence, and in fact, other existents deserve to be studied in metaphysics just in virtue of their relation to it. For this reason, it is the most significant and central issue in the study of Fārābī to research into the First Existent and its attributes as well as its relation with other existents. A scrutiny of Fārābī’s view of the First Existent will give us an understanding of the main metaphysical problem in his philosophy, which is crucial to an understanding of other problems of metaphysics as well as the entire system of his intellectual doctrines. Additionally, a major offshoot of this is a more accurate understanding of the relation between Fārābī’s theology (study of God) and Avicenna’s theology, which results in an enhanced study of Avicenna’s philosophy. Accordingly, the main problem tackled in this article is an analysis of Fārābī’s view of God and His attributes.
In this way, the article is chiefly concerned with a study of God as the First Existent and His attributes from Fārābī’s perspective. However, since Fārābī’s theological studies largely appear in his Ārāʾ ahl al-madīnat al-fāḍila (Opinions of the citizens of the virtuous city) and al-Siyāsat al-madaniyya (Urban politics), this article focuses on these two works, although it also reviews the rest of Fārābī’s works when they involve a reference to the problem at hand. It is necessary to note that this article overviews and analyzes Fārābī’s views in terms of his own intellectual context and only draws on the jargons prevalent in the works that are attributed to him beyond any reasonable doubt.
Discussion and Results
In many parts of his works, Fārābī discusses theological issues, but a large part of his theological studies appears in two of his works: Ārāʾ ahl al-madīnat al-fāḍila (Opinions of the citizens of the virtuous city) and al-Siyāsat al-madaniyya (Urban politics). The jargons Fārābī uses to refer to God include the “First” (awwal), the “First Existent,” and the “First Cause” (al-sabab al-awwal). Unlike Avicenna, he does not believe that God is the essentially necessary existent. Fārābī ascribes several names and attributes to the First Existent, in particular its being immemorial and the most perfect. These attributes encompass other divine attributes. Indeed, other attributes ultimately refer to these two. Fārābī explains that although multiple names and attributes apply to the First Existent, this does not add up to the multiplicity of the First Existent, because it includes all those attributes in its essential unity. In Fārābī’s view, when common names are predicated of the First Existent and other existents, they are not predicated by way of univocity (or a common meaning: al-ishtirāk al-maʿnawī). Moreover, because of a resemblance and relation between the First Existent and other existents, the predication is not by way of equivocity (or a vebal commonality: al-ishtirāk al-lafẓī) either. It is indeed a different variety of predication by which common names are predicated of the First Existent and other existents not as univocal, but by virtue of a sort of relation and resemblance and in terms of priority and posterity. This resemblance or relation between the attributes of the First Existent and those of other existents provides us with some kind of knowledge about the First Existent, by which we apply positive attributes to it.
Fārābī explains the relation between the First Existent and other existents in terms of the theory of emanation (fayḍ). While he was influenced by neo-Platonic philosophers, particularly Plotinus, and despite his ample influence on Avicenna, there are significant ways in which Fārābī can be distinguished from them to the extent that the theories of emanation put forward by each had better be treated as three separate views. Fārābī’s theory is distinguished from Plotinus’s mainly by his introduction of heavenly spheres into the flow of emanation, the multiplicity and number of intellects, and the possibility of human knowledge of the First Existent and the First Existent’s knowledge of other existents. Furthermore, his theory is discriminated from Avicenna’s by his rejection of accommodating essential necessity and essential possibility in his theory of emanation. Since Fārābī did not even consider the principle of essential necessity and possibility, he does not account for emanation in terms of essential and non-essential necessity or possibility. Although Avicenna was influenced by Fārābī’s theory of emanation, his view is far away from Fārābī’s because he explains emanation in terms of necessity and possibility. It should be noted, however, that Avicenna’s theory is so dominant that, at first sight, it seems impossible to be able to explain emanation without the key elements of necessity and possibility. The main contribution of the present research is the study of Fārābī’s authentic views of God based on the works that are attributed to him beyond any reasonable doubt, and without any mixture with dubious works attributed to him. Accordingly, it turns out that, despite his great influence on Avicenna, Fārābī’s view diverges from Avicenna’s on many key issues such that it seems that they present two distinct intellectual frameworks.
Conclusion
Fārābī believes that God is the origin of all existents, hence His appellation as the First, the First Existent, and the First Cause. In Fārābī’s view, the First Existent is not only an entity on which other existents depend in their existence, but also an entity in relation to which they deserve to be studied in metaphysics. A scrutiny of the First Existent and its attributes as well as its relation to other existents is a major research question in the study of Fārābī’s philosophy. Since there are doubts about the attribution of some works to Fārābī, and those works provide a distinct intellectual framework relative to his definitive works, this article aims to derive and overview Fārābī’s authentic views. According to definitive works by Fārābī, God is not a necessary existent, and the theory of emanation he puts forward as an explanation of the relation between the First Existent and other existents is not based on essential necessity and possibility. For this reason, his view of God is fundamentally different from that of his successor Avicenna.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fārābī
  • First Existent
  • First Cause
  • divine knowledge
  • theory of emanation
  • Ārāʾ ahl al-madīnat al-fāḍila (Opinions of the citizens of the virtuous city)
  • al-Siyāsat al-madaniyya (Urban politics)
  1. ابن‌‌‌أبی‌أصیبعة، احمد بن قاسم، 1299 ه.ق، عیون الأنباءفی طبقات الأطبّاء، قاهرة، المطبعة الوهبیّة.
  2. ابن‌خلّکان، احمد بن محمد، 1968 م، وفیات الأعیانوأنباء أبناء الزمان، تصحیح: احسان عباس، بیروت، دارالثقافة.
  3. ـــــ، 1375 ه.ش، الإشارات والتنبیهات، شرح خواجه نصیرالدین طوسی و محاکمات قطب الدین رازی، قم، نشر البلاغه.
  4. ـــــ، 1987 م، «شرح کتاب اللام» در أرسطوعند العرب، تصحیح: عبدالرحمن بدوی، کویت، وکالة المطبوعات.
  5. ـــــ، 1404 ه.ق، الشفاء، الإلهیّات، مقدمه: إبراهیم مدکور، تحقیق: الأب قنواتی و سعید زاید، قم، مکتبة آیة الله المرعشی.
  6. ـــــ، 1363 ه.ش، المبدأ والمعاد، به اهتمام: عبدالله نورانی، تهران، مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.
  7. ـــــ، 1379 ه.ش، النجاة منالغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
  8. احسانی، سید آصف، 1398 ه.ش، فارابی و مسألة آفرینش، پرتو خرد.
  9. امام جمعه، عباس، 1381ه.ش، نارسایی های نظریة فیض در فلسفة فارابی و تهذیبات ابن­سینا، مطالعات اسلامی.
  10. اندلسی، قاضی صاعد، 1376 ه.ش، التعریفبطبقات الأمم، مقدمه و تصحیح: غلامرضا جمشید نژاد اول، تهران، میراث مکتوب، 1376 ه.ش.
  11. انصاریان، زهیر، 1398 ه.ش، مناسبات ملت نبوی و حکمت عملی در اندیشة فارابی، پژوهشنامة فلسفة دین.
  12. تبرائی، مهناز، علم الهدی، سید علی، 1399 ه.ش، بررسی تأثیر آثار ÷روکلوس بر مفهوم سازی فارابی و ابن­سینا از واجب الوجود، فلسفة دین.
  13. پورحسن، قاسم، 1393 ه.ش، فارابی و نظریة تمایز وجود از ماهیت، تاریخ فلسفه.
  14. رقوی، جواد، 1384 ه.ش، آفرینش از دیدگاه فارابی و ابن­سینا، کلام اسلامی.
  15. شهیدی، فاطمه، 1395 ه.ش، «ملاک‌های تمایز واجب از ممکن»، حکمت سینوی، شمارة 56‌، پاییز و زمستان.
  16. صفدی، خلیل بن أبیک، 1420 ه.ق، الوافی بالوفیات، بیروت، دار إحیاء التراث العربیّ.
  17. فارابی، محمد بن محمد، 1996م، إحصاءالعلوم، مقدمه و شرح: علی بوملحم، بیروت، مکتبة الهلال.
  18. ـــــ، 1995 م، آراء اهل المدینة الفاضلة ومضاداتها،  مقدمه، شرح و تعلیق: علی بوملحم، بیروت، مکتبة الهلال.
  19. ـــــ، 1403 ه.ق، تحصیل السعادة، مقدمه و تصحیح: جعفر آل یاسین، بیروت، دار أندلس.
  20. ـــــ، 1986 م، الحروف، مقدمه و تصحیح: محسن مهدی، بیروت، دارالمشرق.
  21. ـــــ، 1366 ه.ش، السیاسة المدنیّة، مقدمه و تصحیح: فوزی متری نجار، قم، المکتبة الزهراء،
  22. ـــــ، 1405 ه.ق، فصول منتزعة، مقدمه و تصحیح: فوزی متری نجار، قم، المکتبة الزهراء.
  23. ـــــ، 1961 م، فلسفة أرسطوطالیس، مقدمه و تصحیح: محسن مهدی، بیروت، دارالمشرق.
  24. ـــــ، 1997 م، فلسفة أفلاطونوأجزائها، در أفلاطون فی الإسلام، مقدمه و تصحیح: عبدالرحمن بدوی، بیروت، دارالأندلس.
  25. ـــــ، 1393 ه.ش، فی أغراض مابعدالطبیعة، تحقیق و تصحیح انتقادی: لیلا کیان‌خواه، جاویدان خرد، شمارة 26.
  26. ـــــ، 1991 م، کتاب الملّة ونصوص أخری، مقدمه و تصحیح: محسن مهدی، بیروت، دارالمشرق.
  27. ـــــ، 1408 ه.ق، المنطقیّات للفارابی، تصحیح و مقدمه: محمدتقی دانش‌پژوه، قم، مکتبة آیة الله المرعشی.
  28. قفطی، جمال‌الدین یوسف، 1326 ه.ق، إخبار العلماءبأخبار الحکماء، مصر، مطبعة السعادة.
  29. عباس زاده، مهدی، 1396 ه.ش، بررسی و سنجش نظریة علم الهی در فلسفة فارابی، حکمت سینوی، شمارة 58.
  30. عسگری، احمد، سالاری خرم، سینا، 1396 ه.ش، فارابی، الحروف و فراهست شناسی، حکمت و فلسفه.
  31. کاپلستون، فردریک، 1362 ه.ش، ترجمة سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
  32. کرد فیروزجایی، یارعلی، 1390 ه.ش، حقیقت نفس و حدوث جسمانی آن در نزد فارابی، معرفت فلسفی.
  33. کمالی زاده، طاهره، 1388 ه.ش، مبانی مابعدالطبیعی اندیشة سیاسی فارابی، تأملات فلسفی.
  34. کیان­خواه، لیلا، 1393 ه.ش، بررسی تعریف مابعدالطبیعه از دیدگاه فارابی (بر اساس کتاب های تحصیل السعادة، فلسفة أرسطوطالیس، الحروف و فصول منتزعة)، حکمت سینوی، شمارة 52.
  35. ـــــ، 1396 ه.ش، بررسی چگونگی اطلاق «موجود» بر موجودات از دیدگاه فارابی، جاویدان خرد، شمارة 32.
  36. ـــــ، 1397 ه.ش، مابعدالطبیعه از دیدگاه فارابی و ابن­سینا، تهران، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
  37. Aristotle,1995, The complete works of Aristotle, edited by Barnes, USA, Prinston university press.
  38. Druart, TA, 1987, AlFarabi and Emanationism, Studies in Medival philosophy, V17.
  39. Janos, Damien, 2011, Method, Structure, and Development in Al-Fārābī’s Cosmology, Brill.
  40. Netton, Richard, 1995, Allah Transcendent, Routledge.