675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حکمت متعالیه، گروه فلسفه و حکمت، دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار گروه فلسفه و حکمت، دانشگاه فردوسی مشهد(نویسنده مسئول)،

3 استاد گروه فلسفه و حکمت، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در برخی از آیات قرآن کریم از واژة «خزائن» سخن به میان آمده است. مفسران در حقیقت و چیستی «خزائن» دارای وحدت نظر نبوده و اختلاف نظرهای قابل توجهی در میان ایشان به چشم می‌خورد. در تفاسیر عقلی-کلامی اعم از شیعه و اهل سنت، چهار مصداق درباره مفهوم خزائن مطرح شده است که عبارتند از «باران»، «عناصر و اسباب مادی خلقت»، «مقدورات الهی» و «علم الهی». نگارنده در نوشتار حاضر می‌کوشد تا با روشی توصیفی- تحلیلی و ضمن بهره‌گیری از مبانی حکمت متعالیه و مستندات فلسفی، اشکالات وارد بر مصادیق مذکور را بررسی نماید. وی دیدگاه نوینی که عبارت است از «تفسیر وجودی خزائن»، برای مصداق «خزائن» برگزیده و علت اختلاف نظر مفسران در تفسیرشان از خزائن را در تفسیر ناقص ایشان از مفهوم و مصادیق خزائن می‌داند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Rereading the Referent of “Khazāʾin” according to Philosophical Exegeses and Principles of the Transcendent Philosophy

نویسندگان [English]

  • efat alsadat hashemi 1
  • Alireza Kohansal 2
  • seyed morteza hoseini shahrudi, 3

1 PhD student, Department of Philosophy and Wisdom, Ferdowsi University of Mashhad

2 Associate professor, Department of Philosophy and Wisdom, Ferdowsi University of Mashhad (corresponding author):

3 Professor, Department of Philosophy and Wisdom, Ferdowsi University of Mashhad

چکیده [English]

There are Quranic verses that cannot be interpreted without rational or intellectual exegeses and merely by drawing on their prima facie meanings, such as those that do not square with explicit Quranic doctrines, including those in which “hands” or “face” are attributed to God. Another group of verses of a similar vein are those concerning “treasuries of Allah” (khazāʾin Allāh). The predicament is that people tend to collect valuable things in treasuries only because they have a limited power and cannot have what they want whenever they do, but this is not true of God, because of His unlimited, unconstrained power and knowledge.
According to Quranic exegetes, there are two types of “divine treasuries”:

Worldly treasuries
Otherworldly treasuries (those of the absolute hidden world)

There are different views of the nature of “divine treasuries” proposed by exegetes of the Quran and Muslim philosophers. We begin with views propounded by Quranic exegetes in philosophical-theological exegeses of the Quran. Major views of this sort have been offered in the exegesis of verse 21 of Sura al-Hijr in the Quran. These views might be classified into four:

Rains
Material elements and occasions of creation
Divine predestinations
Divine knowledge

In a number of his exegetical and philosophical works, Mullā Ṣadrā has presented his account of “divine treasuries.” In line with his philosophical principles, he construes divine treasuries as intellectual entities; that is, as a particular stage of divine knowledge (after that of divine grace or ʿināyat), which mediates the emanation of divine blessings or grace to creatures—a stage in which the forms of everything inheres in an intellectual way. A systematic, rational rendering of Mullā Ṣadrā’s account of divine treasuries requires a proper elaboration of his philosophical principles associated with divine knowledge, including the primacy of existence (iṣālat al-wujūd), gradation of existence (tashkīk al-wujūd), objectivity of knowledge and existence, etc.
The following are the questions we consider in this paper:

How do theological exegeses of the Quran account for the notion of “divine treasuries”? What problems do they face?
What are Mullā Ṣadrā’s philosophical principles underlying his account of divine treasuries? How does his account treat the problems faced by other accounts?
What other account of divine treasuries might be yielded, which is still compatible with the principles of Mullā Ṣadrā’s philosophy?

To answer these questions, we begin with a literal definition of “treasuries of Allah” and then overview the accounts provided by exegetes and their problems. Next, we offer a detailed account of Mullā Ṣadrā’s philosophical principles as preliminary to a proper account of “divine treasuries.”
Articles have been published about “divine treasuries,” including “Divine treasuries” by Muḥammad Ḥusayn Ḥishmatpūr (2005), “A critical analysis of Mullā Ṣadrā’s view of treasuries in light of structural semantics” by Mahdī Bāqirī and Aḥad Farāmarz Qarāmalikī (2018) and “A critical application of the theory of conceptual mixture in al-Mīzān’s reading of divine treasuries” again by Mahdī Bāqirī and Aḥad Farāmarz Qarāmalikī (2017).
We conclude that, of the four accounts outlined in this paper, the first three suffer from numerous problems, and thus they fail to yield an adequate account of the Quranic notion of divine treasuries. In our view, the fourth view—that is, Mullā Ṣadrā’s philosophical account—has failed to offer a full-fledged account of instances of divine treasuries. Accordingly, we propounded a fourth view, which is an extension of Mullā Ṣadrā’s account. We argue how a proper, reasonable account of the notion of divine treasuries can be made possible by an elaboration of Mullā Ṣadrā’s philosophical principles concerning divine knowledge and its degrees, and by drawing on characteristics of divine treasuries as outlined in the Quran, particularly verse 21 of Sura al-Hijr. We show that this revised Sadraean account is immune to the objections raised against other theories. On this account, divine treasuries suggest God’s knowledge of the measures of everything before its descent; that is, its creation. Moreover, on Mullā Ṣadrā’s principles, treasuries are of two sorts: worldly and otherworldly, where the latter is of two kinds in turn: objective and subjective (or cognitive). Objective treasuries are entities existing in imaginal (mithāl) and intellectual (ʿaql) worlds, and subjective treasuries are entities existing in the world of divine names and attributes. This is an “existential account of divine treasuries,” which might apply to all degrees of existence and creation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • worldly treasuries of God
  • otherworldly treasuries of God
  • divine knowledge
  • rational account
  • Mullā Ṣadrā
قرآن کریم
ابن فارس، احمد بن فارس(1404)‏، معجم مقاییس اللغة، قم‏: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
ابن منظور، محمد بن مکرم‏(1414)، لسان العرب‏، سوم، بیروت: دار صادر.
ابن‏عاشور، محمدطاهر(1420)، تفسیر التحریر و التنویر المعروف بتفسیر ابن عاشور، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
ابوالفتوح رازى، حسین بن على(1408)‏، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن‏، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى.
ابوحیان، محمد بن یوسف(1420)‏، البحر المحیط فى التفسیر، به کوشش صدقی محمد جمیل، بیروت: دار الفکر.
ازهرى، محمد بن احمد(1421)، تهذیب اللغة، بیروت‏: دار احیاء التراث العربی‏.
آل‏غازى، عبدالقادر(1382)، بیان المعانى‏، دمشق: مطبعة الترقی‏.
آلوسى، محمود بن عبدالله(1415)‏، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، به کوشش علی عبدالبارى عطیه، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بغوى، حسین بن مسعود(1420)، معالم التنزیل‏، تحقیق مهدى، عبد الرزاق‏، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوى، عبدالله بن عمر(1418)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏.
جرجانى، حسین بن حسن‏(1378)، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان( تفسیر گازر)، تهران: دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله(1372)، شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه، بخش چهارم از جلد ششم، تهران: انتشارات الزهرا(س).
جوادی آملی، عبدالله(1385)، تفسیر موضوعی قرآن کریم (هدایت در قرآن)، به کوشش علی عباسیان، چاپ دوم، قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله(1390)، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج25، به کوشش روح ا... رزقی و دیگران، قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله(1396الف)، تسنیم: تفسیر قرآن کریم ، ج44، تحقیق حسین اشرفی و دیگران، قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله(1396ب)، رحیق مختوم، ج18، به کوشش حمید پارسانیا، قم: مرکز نشر اسراء.
جوهرى، اسماعیل بن حماد(1376)، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین‏.
حائرى طهرانى، على(1338)‏، مقتنیات الدرر، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
حشمت پور، محمد حسین، (1384)، خزائن الهی، پژوهش­های فلسفی کلامی، ش26، ص46-19.
حقى برسوى، اسماعیل بن مصطفى(بی­تا)‏، تفسیر روح البیان‏، بیروت‏: دار الفکر.
خطیب شربینى، محمد بن احمد(1425)، السراج المنیر، تحقیق ابراهیم شمس­الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خفاجى، احمد بن محمد(1417)، حاشیة الشهاب المسماة عنایة القاضی و کفایة الراضی، بیروت: دار الکتب العلمیة‏.
دامغانى، حسین بن محمد(1416)، الوجوه و النظائر لالفاظ کتاب الله العزیز، به کوشش محمد حسن ابوالعزم زفیتى‏، مصر: لجنة احیاء التراث الاسلامی‏‏.
زمخشرى، محمود بن عمر(1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، به کوشش مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی‏‏.
صادقى تهرانى، محمد(1406)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه‏، دوم، قم: فرهنگ اسلامی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(۱۳۶۰)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، به کوشش جلال الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(۱۳۶۶)، شرح أصول الکافی، به کوشش محمد خواجوی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(1367)، اسرار الآیات، به کوشش نصرت بیگم امین، اصفهان: علویه همایونی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(۱۳۶۸)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، حاشیة سبزواری و دیگران، قم: مکتبة المصطفوی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(۱۳۷۸)، المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة، به کوشش محمد خامنه­ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
طباطبایى، محمدحسین(1390)‏، المیزان فی تفسیر القرآن‏، چاپ دوم، بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
طبرسى، فضل بن حسن(1372)‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، به کوشش فضل الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، چاپ سوم، تهران: ناصر خسرو.
طوسى، محمد بن حسن(بی­تا)‏، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب‏ عاملى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
طیب، عبدالحسین(1369)‏، اطیب البیان فی تفسیر القرآن‏، دوم، تهران: اسلام.
علامه حلی، حسن بن یوسف(۱۴۱۳)، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، به کوشش حسن حسن زاده آملی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
فخر رازى، محمد بن عمر(1420)، التفسیر الکبیر( مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
فرامرز قراملکی، احد و باقری، مهدی، (1396)، کاربست انتقادی نظریه آمیختگی مفهومی در خوانش «خزائن الهی» در المیزان، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، ش4، ص144-123.
فرامرز قراملکی، احد و باقری، مهدی، (1397)، تحلیل انتقادیِ دیدگاه ملاصدرا درباره خزائن در پرتوِ معناشناسی ساختاری، حکمت معاصر، ش 2، ص21-1.
فراهیدى، خلیل بن احمد(1409)، العین‏، دوم، قم: نشر هجرت.
فیومى، احمد بن محمد(1414)، المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى‏، دوم، قم: موسسه دار الهجرة.
قرطبى، محمد بن احمد(1364)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
کاشانى، فتح‏الله بن شکرالله(بی­تا)‏، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین‏، تهران: کتابفروشى اسلامیه.
کرمى، محمد(1402)، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: علمیه.
ماتریدى، محمد بن محمد(1426)، تأویلات أهل السنة( تفسیر الماتریدى)، بیروت: دار الکتب العلمیة.
مصطفوی، حسن(1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مغنیه، محمدجواد(1424)، التفسیر الکاشف‏، قم: دار الکتاب الإسلامی.