675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه خوارزمی، گروه معارف اسلامی

2 کارشناسی ارشد علوم قرآن وحدیث دانشگاه خوارزمی. (نویسنده مسئول)

3 استادیار دانشگاه خوارزمی. گروه فلسفه اسلامی

چکیده

آیا وحی رسالی و رؤیای صادقه از یک مقوله و خانواده‌اند که با شناخت یکی بتوان به شناخت دیگری نزدیک شد؟ اگر عینیت این دو در ارکان ماهوی مبرهن شود، می‌توان با شناخت یکی مدعی شناخت دیگری شد. و معقولیت روششناسانه این راه مستدل شده و راه برای تحقیقات گستردة آتی باز می‌شود. اما اگر این دو فقط تشابهات جزئی خانوادگی داشته باشند، نه عینیت ماهوی، در این صورت هر چند شناخت هر کدام می‌تواند به صورت جزئی در شناخت دیگری مددکار باشد، اما شناخت یکی نمی-تواند موجب شناخت کامل دیگری باشد. هدف این پژوهش بررسی تشابهات و تمایزاتِ رؤیای صادقة غیروحیانی و وحی رسالی از نگاه یکی از فیلسوفان تأثیرگذار در تاریخ فلسفة اسلامی؛ یعنی فارابی است. حاصل این نوشته‌ آن است که این دو پدیده از نگاه فارابی دارای تشابهات فراوانی هستند و می-توان آن دو را در یک مقوله قرار داد. از این جهت می‌توان با شناخت یکی به فهم دیگری نزدیک شد، اما تمایزاتی بین این دو وجود دارد که مانع یکسان‌انگاری می‌شود. یافته‎های این پژوهش از نظر تشابهات عبارت است از: در وحی رسالی و رؤیای صادقه، نفس ناطقه بدون تأمل و تفکر، به عقل فعّال متصل شده و معارف کلی و جزئی را دریافت می‌کند. هر دو گاهی نیاز به تعبیر دارند. در هر دو قوة تخیل حضور دارد. اما تمایزاتی بین این دو وجود دارد که عبارتند از: نبی در سایه ویژگی‏های خاصی از قبیل قوة قدسی، عقل مستفاد، قوة متخیلة بسیار قوی و مصونیت از خطا در دریافت وحی، از رؤیابین متمایز می‌شود. نتیجه این که هر چند به صورت جزئی می‌توان از شناخت یکی برای فهم دیگری بهره برد اما شناخت هیچکدام مساوی شناخت دیگری نیست. تمایز رؤیای صادقه و نبوت از مقولة تشکیکی است که در عین اشتراک دارای احکام خاص هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Relation between Prophetic Revelation and Non-Revelatory True Dream in Fārābī’s View

نویسندگان [English]

  • nader shokrollahi 1
  • خدیجه amiri 2
  • Shaker Lavaei 3

1 Associate professor, Kharazmi University, Department of Islamic Teachings

2 MA, Quranic Sciences, Kharazmi University (corresponding author)

3 Assistant professor, Kharazmi University, Department of Philosophy

چکیده [English]

 
The study of the nature of prophetic revelation (waḥy risālī) is a tenet of any study of revelatory religions; that is, Islam, Christianity, and Judaism. There are different ways to study and know the revelation. One such way is to make recourse to similar capacities possessed by ordinary people; that is, those who are not prophets. True dreams are a case in point. Indeed, non-revelatory true dreams are significant things occurring to humans, and they have been studied by Muslim philosophers. One relevant question here is: are true dreams of the same category as prophetic revelation, and thus, can we learn more about the latter by knowing about the former? If they have an identical nature, then knowledge of one might lead to knowledge of the other, in which case, the method of knowing prophetic revelation based on true dreams, and vice versa, will be rendered rational, opening the path toward expansive future research. On the other hand, if they are just partially similar, without being of an identical nature, then although knowledge of one might partially help knowledge of the other, it cannot yield full-fledged knowledge thereof. Crucially, there are religious texts in which true dreams and prophetic revelations are said to be related to each other—e.g. the former is said to be one-fortieth or one-seventieth of the latter. This has prepared the ground for philosophical reflections on the relation between the two notions by Muslim philosophers. In this research, we aim to examine the similarities and distinctions between non-revelatory true dreams and prophetic revelations according to an influential philosopher in the history of Islamic philosophy: Fārābī. Some points about the background of the issue are in order. To begin with, although Fārābī dealt with an analysis of revelation as well as dreams, he was not primarily concerned with the similarities and distinctions between the two, and hence, no direct answer to the above question might be found in his work. Second, although his commentators have considered his account of revelation and sometimes dreams, they were not primarily concerned with the similarities and distinctions between the two. Third, contemporary scholars and authors have sought to account for prophetic revelation in terms of dreams from a phenomenological viewpoint, independently of Fārābī’s account. However, this is founded on the wrong assumption that we adequately know dreams, and thus, we can draw on such knowledge to know prophetic revelation. The present article seeks to consider whether we can properly know prophetic revelation in terms of dreams, and vice versa. This means that we are not concerned with an independent study of either of these phenomena. The method of the article is as follows: it cites the work by Fārābī and his commentators, derives the characteristics of true dreams and prophetic revelation, and having analyzed their similarities and differences, it provides an answer to the main question above. Roughly speaking, a consideration and analysis of the work by Fārābī and his commentators leads us to the conclusion that the two phenomena are remarkably similar in his view, and on account of such similarities, one might subsume prophetic revelation and true dreams under one and the same category. This means that knowledge of one might lead to an understanding of the other, although there are distinctions between the two, which preclude their identification. As to the similarities between the two phenomena, we have found the following in Fārābī’s work: (1) in both prophetic revelation and true dreams, the rational human soul is connected to the Active Intellect (al-ʿaql al-faʿʿāl), and in this way, it receives universal and particular fragments of knowledge, without any reflections or education—which are often necessary for other kinds of knowledge, (2) both of these phenomena involve the imaginative faculty, which has the function of representation. That is, when receiving fragments of knowledge from the Active Intellect or other supernatural sources, the knowledge in question is sometimes formless, in which case the imaginative faculty functions to give a particular form to this formless entity, and sometimes it gives another form to a truth that already has a form, and (3) since the imaginative faculty is involved, both true dreams and revelations are sometimes in need of interpretations. Nevertheless, a prophet is discriminated from a dreamer due to his sacred power, acquired intellect (al-ʿaql al-mustafād), strong imaginative faculty, and immunity to errors in receiving the revelation. We conclude that while we might make partial inferences from one phenomenon to the other, knowledge of one is not tantamount to that of the other. The distinction between true dreams and prophethood is a matter of degrees; that is, while they share certain characteristics, each has its own peculiarities as well. On the whole, it is plausible to make inferences from dreams to revelation and vice versa, but the limitations of such inferences, because of their differences, must be taken into consideration

کلیدواژه‌ها [English]

  • revelation
  • true dreams
  • Active Intellect
  • imaginative faculty
  • sacred faculty
  • acquired intellect
  • representation
  • آرین نژاد، محمدجعفر؛ داوودی، علی اصغر، گازرانی، سعید، (1400)، نقد و تحلیل نظریه رؤیاانگاری قرآن و وحی از دیدگاه عبدالکریم سروش و پیامدهای آن بر حوزه ی مطالعات بیداری سیاسی مسلمانان، فصلنامة علمی مطالعات بیداری اسلامی، سال دهم، شماره دوم(پیاپی 20)، تابستان.
  • آشتیانی، سیدجلال الدین،(1389) شرح فصوص الحکمه، تحقیق و تصحیح: محمد ملکی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
  • ابراهیمی دینانی، غلامحسین، رادفر، نجمه السادات،(1390)، تبیین فلسفی وحی از دیدگاه ابونصرفارابی، فصلنامه فلسفه و کلام، آئینه معرفت، دانشگاه شهید بهشتی، زمستان.
  • ابن­بابویه، محمد بن على‏(1413ق).من لا یحضره الفقیه‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏‏
  • ابن­سینا،محمد بن عبدالله(1993)، الاشارات و التنبیهات، مع شرح نصیرالدین طوسی، تحقیق دکتر سلیمان دنیا، القسم الرابع، بیروت، موسسه نعمان.
  • ابن سینا، ( 1400 ق)، رسالة فی الفعل و الانفعال و اقسامهما، بخشی از رسائل ابن سینا، قم: انتشارات بیدار.
  • ابن­شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على(1379).مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ناشر: علامه‏، مکان چاپ: قم‏
  • انواری، سعید، اسمعیلی اردکانی، فاطمه، (1395)، بررسی ارتباط خواب و تأویل آیات بر مبنای دیدگاه ابن­سینا و شیخ اشراق، حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شمارة اول، بهار. صص1-17.
  • حداد، وحیده، بیدهندی، محمد،(1392)، ماهیت خواب و رؤیا از نگاه فارابی، سهروردی، ابن­عربی، فصلنامة اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دورة 13، شماره 4، زمستان، پیاپی 49، صص 49-68
  • بخارى، محمد بن اسماعیل،(1410 ه.ق.). صحیح البخاری، 11جلد، جمهوریه مصر العربیه، وزاره الاوقاف، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیه، لجنه إحیاء کتب السنه - مصر - قاهره، چاپ: 2.
  • حسن زاده آملی، حسن،(1375). نصوص الحکم بر فصوص الحکم، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء،.
  • راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412 ه. ق‏).مفردات ألفاظ القرآن‏،محقق: داوودى، صفوان عدنان‏، دار الشامیة، لبنان- بیروت‏
  • ساجدی، ابوالفضل، ساجدی، حامد، (1394)، رؤیا انگاری وحی، نقدی بر آراء دکتر سروش، معرفت کلامی، سال ششم، شمارة 1، صص31-54.
  • سجادی، جعفر، (1375)، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، امیر کبیر، تهران – ایران.
  • سجادی، سید جعفر،(1370)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، انتشارت طهوری،چاپ اول.
  • سروش، عبدالکریم،(1397)، کلام محمد، رؤیای محمد، تهران، صراط.
  • سهروردی، شهاب الدین، (1380)، التلویحات، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد 1، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • صادقی، هادی، حبیبی سی سرا، مرتضی، علیمردی، محمد مهدی(1396)، وحی و رؤیا، بررسی و نقد تئوری رؤیای رسولانه، آئین حکمت، سال نهم، شمارة 31، صص29-52.
  • غزالی، ابوحامد،(1360)، شک و شناخت(ترجمه المنقذ من الضلال)، ترجمه صادق آئینه وند، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران.
  • فارابى، ابو نصر (1995)، ‏«آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها»،: مقدمه و شرح و تعلیق از دکتر على بو ملحم‏ بیروت- مکتبة الهلال‏
  • فارابى،‏ ابو نصر(1996)،« السیاسة»، مقدمه و شرح از دکتر على بو ملحم‏، بیروت- ‏مکتبة الهلال‏.
  • فارابی، محمد بن محمد، (1413).کتاب التعلیقات (فارابی) (الأعمال الفلسفیة). لبنان- بیروت، دار المناهل.
  • فارابی، محمد بن محمد،(1381). شرح فصوص (للغازانی) (فصوص الحکمة و شرحه)، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران .
  • مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی،( 1404)، بحارالأنوار، مجلدات110، بیروت، مؤسسة الوفاء.
  • محمدزاده حقیقی، عرفانه، رحیمیان، سعید،(1395) پژوهش­های فلسفی- کلامی، سال هیجدهم، شمارة یکم، پاییز، شمارة پیاپی69، صص 5-25.
  • معرفت، محمدهادی، (1385)، تاریخ قرآن، سازمان سمت، تهران، چ هشتم.
  • ملازاده، محمدهادی،(1388)، وحی از نظر فارابی و ابن­سینا، فصلنامه علمی-پژوهشی دانشگاه قم، سال دهم، شماره چهارم، ص245-260.
  • ملایری، موسی، ( 1384 )، تبیین فلسفی وحی از فارابی تا ملاصدرا، قم: کتاب طه.
  • نجاتی، محمد، (1393)، رؤیاانگاری وحی، لوازم و پیامدها، عقل و دین، موسسة نورالثقلین، سال ششم، شمارة 11، صص 129-160.
  • نسائى، احمد بن على،(1411 ه.ق.). السنن الکبرى، 7جلد، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون - لبنان – بیروت
  • یعقوبیان، محمدحسن،(1394) نقد و بررسی روایت رؤیاانگاری قرآن، عقل و دین، موسسة نورالثقلین، سال هفتم، شماره 12، بهار و تابستان.