نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی
2 دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران
3 دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی
چکیده
پژوهش حاضر در پی کاوش برای پاسخگویی به این مسئله که «اعتقاد به امکان شناخت ذات الهی چه تأثیری بر «معنای زندگی» از منظر فخر رازی دارد؟» شکل گرفت. فخر معنای زندگی را در حوزهی نظر، فایده و کارکرد با مبنای معرفت و شوق فطریِ به کمال مطرح میکند. از آنجا که بنیان اندیشهی فخر بر معرفت است، درجات مختلف معرفت از منظر او بررسی شد و این نتیجه حاصل شد که فخر معرفت را فرآیندی مرحلهمند دانسته و آن را در طی گامهای عقلانی، تهذیبی و فنائی بیان میکند، در نگاه فخر شناخت ذات برای انسان در مراحل قبل از فنا ممکن نیست، بنابراین شوق به حق دارای محدودیت خواهد بود و به همین نسبت معنای زندگی نیز محدود خواهد شد، اما در نهایت فخر رازی فناء را به عنوان یک نظام شناختی مطرح کرده و در پرتو این نظام شناختی امکان وصول به معرفت ذات باری را میپذیرد، بر این اساس شوق فطری از محدودیت خارج شده و با این شوق بیپایان «معنای زندگی» به اوج خود میرسد. فخر رازی در این فرآیند با رویکردهای مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی به حث پرداخته است.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
An Analysis of the Meaning of Life and the Effect of the Belief in the Possibility Knowing the Divine Essence on it in the view of Fakhr al-Rāzī
نویسندگان [English]
- AmirHosain MansouriNouri 1
- Einollah khademi 2
- leaila purakbar 2
- Mahdi sanei 3
1 PhD. student of teacher training SHahidRajaii university
2 shahid Rajaee Teacher Training University
3 Shahid Rajaii teacher training university
چکیده [English]
Introduction: One of the most important questions for people today is what fact can properly justify their life. The question might be as old as the human history, but it was in the last 50 years that analytic philosophers dealt with it as a particular and independent question. Continental philosophers might be deemed pioneers of the issue because they grappled with challenges of modernity for religiosity much sooner than analytic philosophers, although the latter are known for their more coherent treatment of the issue. Since they believe in God and in human servitude toward God, Muslim philosophers never saw the “meaning of life” as a considerable problem. However, since problems in the Western theological-philosophical tradition tend to find their way into the intellectual domain of Muslims, Muslim scholars need to provide relevant answers to the question and consider the factors contributing to it. In order to derive a theory from the Islamic tradition which can actively answer the questions about the meaning of life, we need to consider the work of Western intellectuals as inventors of the question, since without awareness of Western ideas we will be passively on the defensive, whereas after a careful consideration of their views, we can establish an independent theory drawing upon the inherent resources of the Islamic tradition.
Research question: The present research seeks to answer the following question: “How does the belief in the possibility of knowing the divine essence affect the ‘meaning of life’ in Fakhr al-Rāzī’s view?”
Research method: Here is the method of research in this article: First the required data are extracted from the relevant sources via a library research, then the data are coded and organized in accordance with the titles, and since the subject-matter of the article was not Fakhr’s problem, the data were analyzed and criticized through a particular reading.
The main body of the article: For Fakhr, the meaning of life is indeed a desire for God in accordance with innate knowledge of Him. From Fakhr’s work, it is implied that he extended his conception of the “meaning of life” to the areas of utilitarianism and functionalism as well. Notwithstanding this, his entire analyses in other areas are also grounded in innate knowledge and desire. On this account, Fakhr’s reply to the main research question here—“ How does the belief in the possibility of knowing the divine essence affect the meaning of life”—will be as follows: Fakhr al-Rāzī, as a theologian, analyzes the innate desire for God in terms of sharia (Islamic jurisprudence), holding that knowledge of God provides the meaning of life. In the next step, Fakhr al-Rāzī as a philosopher puts the innate desire along with acquisition of discursive knowledge, extending the path to higher levels of wisdom which might be considered as philosophical-mystical. He characterizes rational knowledge in the first step and intuitive knowledge at higher steps as what organize the meaning of life. Finally, Fakhr al-Rāzī as a full-fledged mystic suggests that, by endorsing annihilation as a cognitive system, we can achieve knowledge of the divine essence, which will bring about a fundamental transformation in the “meaning of life,” since with any limitation at any level, the desire will be limited, but if we attribute unending knowledge to man, it will amount to saying that the desire to God is unending; that is, it will be deeper and finer with every higher step. In this case, the “meaning of life” will be more transcendental.
Research conclusions: Here are the conclusions of this research: Fakhr applies the meaning of life to the areas of theory, utility, and function on the basis of innate knowledge and desire for perfection. Since Fakhr’s thought is based on knowledge, he believes that there are different degrees of knowledge: knowledge is, for him, a process that goes through different stages of rationalization, refinement (tahdhīb), and annihilation (fanā’). In his view, knowledge of the essence is not possible for man before the stage of annihilation. This is why, the desire for God will have its limits, relative to which the meaning of life will also be limited. Eventually, however, Fakhr al-Rāzī introduces annihilation as a cognitive system, in light of which he endorses the possibility of achieving knowledge of God’s essence. In this way, innate desire will cease to be limited, and with thin unlimited, unending desire the “meaning of life” will be at its highest.
کلیدواژه‌ها [English]
- meaning of life
- innate desire
- innate knowledge
- knowledge of the divine essence
- Fakhr al-Rāzī
- ابن عربی، محیى الدین، 1367 ق، مجموعة رسائل ابن عربى، ج 2، رسالةإلىالامامالرازى، ص 2، دار احیاء التراث العربى، بیروت، چاپ اول.
- اکبرزاده، فریبا، دهباشی، مهدی، شانظری، جعفر، بهار و تابستان 1393، بررسیوتحلیلتطبیقیمرگورابطهآنبامعنایزندگیازدیدگاهمولویوهایدگر، الهیات تطبیقی، سال پنجم - شماره 11، صص 1 ـ 20.
- آملی، سید حیدر، 1394، نص النصوص فی شرح الفصوص، بیدار، قم، اول.
- آل یمین، حامد، نوری، ابراهیم، زمستان 1392، سعادت از دیدگاه فخر رازی، پژوهش نامه اخلاق، سال ششم، شماره 22، صص 133 ـ 154
- ایگلتون، تری، 1396، معنای زندگی، ترجمه عباس مخبر، بان، تهران.
- جوادی، محسن، حفیظی، نفیسه، تابستان 1396، تحلیلدیدگاهویگنزدربابمعنایزندگی، پژوهشهای فلسفی کلامی، شماره 72، صص 9 ـ 30.
- الجرجانى، السید الشریف على بن محمد، 1370 ، کتاب التعریفات، ناصر خسرو، تهران، چهارم.
- حجتی، غزاله، اسفند 1391، زندگیبدونخدا،زندگیبیمعنا، اطلاعات حکمت و معرفت سال هفتم، شماره 12، صص 17 ـ 20.
- حسین زاده، محمد، 1387، معرفت لازم و کافی در دین، مؤسسه آموزشی و پزوهشی امام خمینی، قم، اول.
- حسینى اردکانى، احمد بن محمد، 1375، مرآت الاکوان (تحریر شرح هدایه ملا صدرا شیرازى)، میراث مکتوب، تهران، اول.
- خادمی، عین الله، بهار 1395، مراتبکمالانسان، بررسی، تحلیل و نقد دیدگاه نظر فخررازی، پژوهشهای فلسفی کلامی شماره 67، صص 27 ـ 48.
- خادمی، عین الله، 1389، سعادت از نظر ابن سینا، اندیشه دینی، شماره 5، صص 113 ـ 140.
- دهخدا، علیاکبر، 1377، فرهنگ لغت، ماده معنا، دانشگاه تهران.
- دیانی، محمود، تابستان 1390، معنایزندگیازمنظرسیدمحمدحسینطباطبایی شماره 48، پژوهشهای فلسفی کلامی، صص 23 ـ 48
- دیوانی، امیر، دهقان پور، علی رضا، پاییز 1390، معناوهدفزندگیازدیدگاهصدرالدینشیرازی، پژوهش های اخلاقی، شماره 5، صص 19 ـ 42.
- رجبی، اباذر، 1398، نفی پوچی از منظر هستیشناختی در اندیشه ملاصدرا، پژوهشهای هستیشناختی، دوره 8، شماره 15، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، صص 43 ـ 65.
- سازمند، محمدرضا، پاییز 1386، انسان کامل از نگاه امام خمینی (ره)، کوثر اندیشه، شماره 11، صص 21 ـ 56.
- سعادت پرور، علی، 1384، رازدل، احیای کتاب، تهران.
- سید موسوی، سیدحسین، 1395، نامه ابن عربی به امام فخر رازی، عرفان اسلامی، شماره 50، صص 127 ـ 146.
- شارجبیان گرگابی، هاجر، ارشد ریاحی، علی، بهار و تابستان 1395، نقشفطرتدرمعناداریزندگیازدیدگاهصدرایشیرازی، انسان پژوهی دین، شماره 35، صص 29 ـ 49.
- شانظری، جعفر، فرجی، علی رضا، بهار و تابستان 1395، بررسیوتطبیقجعلیاکشفمعنایزندگیدراندیشهکیرکگوروسارتر، الهیات تطبیقی، سال هفتم، شماره 15، صص 65 ـ 80.
- شاهآبادی، محمدعلی، 1386، فطرت عشق، شرح گلپایگانی، فاضل، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران.
- شایانفر، شهناز، قلعه، 1398، الهه،مؤلفه های مابعدالطبیعی معنای زندگی به روایت اروین یالوم، پژوهشهای هستیشناختی، دوره 8، شماره 15، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، صص 67 ـ 93.
- شرفی، محمدرضا، بهار و تابستان 1384 تأملینقدگونهدربابمعنایغاییزندگیباتأکیدبردیدگاهویکتورفرانکل، روان شناسی و علوم تربیتی، شماره 70، صص 29 ـ 50.
- شیخ اشراق، 1375، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، تهران، دوم.
- صلواتی، عبداله، خادمی، عین اله، پوراکبر، لیلا، بهار و تابستان 1397 تحلیلتکثرمعنایزندگیدرفلسفةملاصدرا، جستارهای فلسفه دین، شماره 15، صص 67 ـ 90.
- صدر المتألهین، 1360، اسرار الآیات، انجمن حکمت و فلسفه، تهران.
- طباطبایى، محمدحسین، 1423 ه. ق، طریق عرفان (ترجمه رسالة الولایة)، بخشایش، قم، چاپ اوّل.
- طباطبایى، محمدحسین،1360 ه. ق، رسالة الولایة، موسسه اهل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.
- طوسی، نصیرالدین، 1375، شرح الاشارات والتنبیهات مع المحاکمات، نشرالبلاغه، قم، اول.
- طوسی، نصیرالدین، 1405، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، دار الاضواء، بیروت، دوم.
- عسگری یزدی، علی، میرزایی، بهار و تابستان 1395، مسعود نگاهیبهارزشمندیزندگیدرمنظرعلامهطباطباییوطبیعتباوران، پژوهشنامه کلام، شماره 4، صص 103 ـ 119.
- عسگری یزدی، علی، میرزایی، مسعود، بهار 1397، مرگاندیشیومعنایزندگیدرهایدگر، فلسفه دین، دوره پانزدهم، شماره 1، صص 4 ـ 25.
- علی زمانی، امیر عباس، بهار و تابستان 1386، معنایمعنایزندگی، پژوهشنامه فلسفه دین، شماره 9، صص 9 ـ 59.
- علیزمانی، امیرعباس، عمرانیان، سیده نرجس، بهار و تابستان 1396، لذتومعنایزندگیازنگاهابن سینا، حکمتسینوی، شماره 57، صص 67 ـ 85.
- فخر رازی، محمد بن عمر و دیگران، 1383 ش، تصحیح محمدباقر سبزواری، چهارده رساله، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ دوم.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1409 ق، عصمة الأنبیاء، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم.
- فخر رازی،محمد بن عمر، 1424 هـ. ق. الاربعین فی اصول الدین، دارالجیل، بیروت، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1378، المحصل، شریف رضی، قم، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1411، المحصل، دارالرازی، عمان، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1381 ه ش، منطق الملخص، ص 36، مقدمه و تصحیح و تعلیق از دکتر قراملکى و اصغرىنژاد، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1406 ق، الف، النفس و الروح و شرح قواهما، ص 37 افست تهران، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1406 هـ. ق، ب، لوامع البینات شرح أسماء الله تعالى و الصفات، مکتبه الکلیات الازهریه، قاهره، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1407 هـ. ق، المطالب العالیه، ج 1، دارالکتب العربی، بیروت، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1407 هـ. ق، المطالب العالیه، ج 7، دارالکتب العربی، بیروت، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1420 هـ. ق، تفسیر مفاتیح الغیب، ج 1، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1420 هـ. ق، تفسیر مفاتیح الغیب، ج 2، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم.
- فخر رازی، محمد بن عمر، 1420 هـ. ق، تفسیر مفاتیح الغیب، ج 21، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم.
- فخر رازی، محمد بن عمر،1406 ق/ 1986 م، اساس التقدیس، مکتبه الکلیات الازهریه، قاهره، چاپ اول.
- فخر رازی، محمد بن عمر،1429 ق، عجائب القرآن، مکتبه العصریه، صیدا، بیروت، چاپ اول
- فرانکل، ویکتور امیل، انسان در جستجوی معنی، ترجمه نهضت صالحیان و مهین میلانی، درسا، تهران.
- فری، لوک، 1383، انسان و خدا یا معنای زندگی، ترجمه عرفان ثابتی، ققنوس، تهران.
- قمی عباس، مفاتیحالجنان، دعای کمیل.
- کمپانی زارع، مهدی، فروردین 1392، سیریدرجغرافیایمسألهیمعنایزندگی، اطلاعات حکمت و معرفت، سال هشتم، شماره 1، صص 21 ـ 26.
- محمدی احمد آبادی، احمد معناداریوبیمعناییزندگی، پاییز 1395، حکمت اسلامی، شماره 3، صص 155 ـ 180.
- مداحی، جواد، شرفی جم، محمدرضا، باقری نوع پرست، خسرو، بهار و تابستان 1396، بررسی «معنای زندگی» بر اساس دیدگاه انسانشناختی علامه جعفری و اصول تربیتی ناظر بر آن، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام شماره 8، صص 30 ـ 53.
- مطهری، مرتضی، 1385، کلیات علوم اسلامی، صدرا، تهران، دهم.
- مطهری، مرتضی، 1380، مجموعه آثار، ج3، صدرا، تهران، ششم.
- معین، محمد، 1383، فرهنگ معین، معین، تهران.
- مکسوِل، جان سی، 1395، زندگی هدفمند، پیکان، تهران.
- ملکیان، مصطفی بهمن 1380 هرکس خود باید به زندگی خویش معنا ببخشد، بازتاب اندیشه، شماره 23، صص 18 ـ 27.
- موسوی جروکانی، سید حامد، مسجدی، حسین، گرجی، مصطفی، زمانی، مهدی، بهار و تابستان 1395، معنایزندگیدرمصیبتنامهعطارنیشابوری، ادبیات عرفانی، شماره 14، صص 65 ـ 89.
- مهدویژاد، حسین، 1387، ایمانگرایی خرد پیشه در اندیشه فخر رازی، دانشگاه امام صادق علیهالسلام، تهران، اوّل.
- نادرپور، هوشیار، لطیفی، میثم، اکبری، رضا، تابستان 1395، بررسیتحلیلیمعنایزندگیدراندیشهشهیدمصطفیچمرانبااستفادهازروشنظریهپردازیدادهبنیاد، روانشناسی نظامی شماره 26، صص 47 ـ 66.
- نصری، عبدالله، 1396، آریگویی به زندگی (معنای زندگی از دیدگاه علامه جعفری و متفکران غرب)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اوّل.
- نصری، عبداله، پاییز 1395، تحلیلمعنادرمعنایزندگی، ذهن، شماره 67، صص 103 ـ 122.
- ولاسکز، مانوئل، علوی تبار، هدایت، مهر 1395، آیازندگیمعنادارد؟ اطلاعات حکمت و معرفت، سال یازدهم، شماره 7، صص 58 ـ 63.
- ولفسن، هری اوسترین، 1368، فلسفه علم کلام، ترجمه: آرام، احمد، المهدی، تهران، اول.
- یالوم، اروین، 1388، نیچه گریست، ترجمه سپیده حبیب، انتشارات کاروان، تهران، چاپ هفتم.
- یانگ، جولیان، مترجم بهنام، خداپناه، 1396، فلسفه قارهای و معنای زندگی، ص 14، حکمت، تهران.
منابع انگلیسی
- Britton, karl, philosophy and the meaning of life, Cambridge at the university press 1971.
- Froese, Paul, On purpose how we create the meaning of life, Oxford University press, 2016
)