675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دکترای فلسفه و کلام اسلامی، گروه فلسفه اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

ملاصدرا در مقام تبیین عینیت ذات با صفات الهی، از سه گویش کلامی، فلسفی و عرفانی بهره گرفته است که در نوشتار پیشِ رو به ترتیب از آن‌ها به رویکردهای عام، خاص و اخص یاد می‌شود. هدف اصلی پژوهش، تشریح رویکرد عامِّ ملّاصدرا و تبیین وجوه تمایز آن با دو نگاه دیگر است. طبعاً برای فهم پاسخ فلسفی، در ابتدا فهم تفاوت آن با رویکرد عام­‌تر و نگاه کلامی ضرورت دارد. صدرا در رویکرد فلسفی خویش، ابتدا ذات و صفات الهی را به وجود و ماهیت در اشیاء امکانی تنظیر می­‌نماید و سپس بر پایۀ تحقّق عرضی ماهیات، ذات احدی را بالذّات، مصداق «وجود» و بالعرض، مصداق اوصاف کمالیه و نعوت جمالیه می­‌خواند؛ بنابراین آن­چه بی‌­واسطه از ذات الهی انتزاع می‌­شود، مفهوم «وجود اسمی» است، لیکن از آن­‌رو که کمالات معقول از سنخ وجود و خصایص ذاتی آنند، هر یک از آن­ها از حیث واحد وجود، از حقیقت بسیط الهی انتزاع می‌­یابند و این امر، به معنای «تساوق صفات» به حسب ذات احدی است. در این راستا تأمّل در اقسام حیثیت تقییدیۀ اخفی، بستر مناسبی برای فهم دقیق­‌تر رویکرد فلسفی صدرا و تمایز فی­‌الجملۀ آن با رویکرد عرفانی در باب ذات و صفات الهی فراهم می­‌آورد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Equality of the Essential Attributes of the Divine in Mulla Sadra’s Philosophy

نویسنده [English]

  • Mahmoud Hedayatafza

PhD graduate, philosophy and Islamic Discourse Department, Tehran University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Being familiar with various philosophical sources and schools, Mulla Sadra sometimes provides diverse answers to some of the philosophical or theological problems, including in regard of the elaboration of God’s inherent characteristics for which three different solutions can be inferred from Mulla Sadra’s works. He constantly keeps making a great deal of emphasis on the exemplary objectification of essence with divine characteristics, but three different approaches are observed, namely discourse, philosophical and Gnostic, in his works when it comes to the clarification of a meaning for “objectification”. The primary objective of the present study is to explicate Mulla Sadra’s special approach, and to elucidate the aspects rendering it different from the other two perspectives. Naturally, in order to understand a philosophical response thereto, it is necessary to compare it with the other two approaches, especially with the more general and discourse-based approach, so that the differences could be figured out. These three approaches signify three levels of cognizance:
A) Sadra’s general and discourse-based approach is expressive of the existential unification of the reasonable perfections with the unit essence of God, which can be seen flowing in the works of the majority of the verdict interpreters. Besides accepting the classification of the characteristics to inherent and non-inherent in his works, Mulla Sadra largely underlines the abstraction of numerous concepts of extended truth, as mental innovation of Muḥaqiq Ṭūsī and Ḥillī.
B) The philosophical or specific approach of this Shirazi philosopher is based on the comparison of the divine essence and characteristics of the possible existence and nature. Based on the Sadraean theory of existence originality, each externally present object is firstly and essentially an example of “existence” (with noun and not infinitive meaning), and secondly and transversally an example of a certain nature. Accordingly, the divine essence is firstly and essentially an example of the “existence”, and secondly and transversally an example of the lofty characteristics and beautiful traits; so, what is immediately abstracted from the divine essence is the nominal concept of “existence”. Moreover, the same way that the existence, as held in Sadraean system, features a conditional mode in every substantive conveyance to the weights thereof, the reasonable perfections of the same type as the “existence”, considered as the inherent characteristics thereof, are all examples of built-in non-acquisitive states with existence dependency. These have been abstracted from the unit essence of God in regard of a single aspect. Thus, besides the objectification of the essence by characteristics, there is a single topic involved in the verity of the characteristics, and such a positive trait as “equality of the inherent characteristics concepts” is the attribute of the divine rank. 
C) Sadra’s Gnostic and specialized approach leads to the denial of the characteristics of the divine essence. Obviously, resembling the essence and characteristics to existence and nature is effective in the elaboration of such a standpoint, but the divine perfections are to be regarded as rank-based conditional states.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mulla Sadra
  • Equality of the Essence and Attributes
  • Predicative Existence
  • Hidden Restrictive Attributes
  • Accidental Realization
  • Unmergeable Properties
ابراهیمی، حسن و محمدحسین وفاییان (1393)، «امکان انتزاع مفاهیم کثیر ازحیث واحد در مسئلۀ توحید صفات ازدیدگاه صدرالمتألهین»، دوفصل‌نامۀ فلسفه و کلام اسلامی، س 47، ش 1.
ابن‌بابویه، محمد بن‌ علی (1398 ق)، التوحید، تصحیح سیدهاشم حسینی طهرانی، قم: جامعۀ مدرسین.
ابن‌سینا، حسین ‌بن عبدالله (1326 ق)، «أقسام العلوم العقلیه»، در: تسع رسائل فی الحکمۀ و الطبیعیات، قاهره: دارالعرب.
ابن‌سینا، حسین‌بنعبدالله (1363)، المبدأ و المعاد، به کوشش عبدالله نورانی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
ابن‌سینا، حسین‌بنعبدالله (1404الف)، التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتبۀ الأعلام الإسلامی.
ابن‌سینا، حسین‌بنعبدالله (1404ب)، الشفاء (إلهیات)، تحقیق سعید زائد، قم:مکتبة آیة‌اللّه المرعشی.
احسائی، احمد بن زین‌الدین (1427)، شرح العرشیه، مقدمه و تحقیق صالح احمد الدباب، بیروت:مؤسسۀ شمس هجر و مؤسسۀ البلاغ.
احسائی، احمد بن زین‌الدین (1428)، شرح المشاعر، مقدمه و تحقیق توفیق ناصر البوعلی، بیروت: مؤسسۀ الإحقاقی و مؤسسۀ البلاغ.
احسائی، احمد بن زین‌الدین (1430)، «اعتباریه»، در:جوامع الکلم، ج1، بصره:مطبعۀ الغدیر.
احمدوند، معروف‌علی (1389)، رابطۀ ذات و صفات الهی، قم:مؤسسۀ بوستان کتاب.
آشتیانی، مهدی (1377)، اساس‌التوحید؛مبحث قاعدۀ الواحد لایصدر عنه الواحد، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
آشتیانی، جلال‌الدین (1376)، حواشی بر شرح رسالة المشاعرلاهیجی، تهران: امیرکبیر.
آملی، محمدتقی (1374)، درر الفوائد، قم: دارالتفسیر.
برنجکار، رضا (1393)، روش‌شناسی علم کلام؛ اصول استنباط و دفاع در عقاید، تهران: سمت.
بهمنیاربن‌مرزبان (1375)،التحصیل، تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
تبریزی، رجب‌علی (1385)، «رسالۀ اثبات واجب»، در: حکمت الهی در متون فارسی، گردآوری و تصحیح عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبداللّه (1386)، رحیق مختوم، تحقیق حمید پارسانیا، ج 2-5، قم: مرکز نشر اسراء.
حائری یزدی، مهدی (1384)، کاوش‌های عقل نظری، پیش‌گفتار مصطفی محقق داماد، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
حسینی طهرانی، سیدهاشم (1365)، توضیح‌المراد، تهران: مفید.
حسینی، سیدعبدالرحیم و محمود هدایت‌افزا (1394)، «مبادی نظری ترادف مفهومی صفات حقیقی خداوند ازمنظر ابن‌سینا و شیخ احسائی»، دوفصل‌نامۀ حکمت سینوی، ش 53،تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
حلی، حسن‌بنیوسف (1413)، کشف‌المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تصحیح و مقدمه و تحقیق و تعلیقات حسن حسن‌زادۀ آملی، قم:مؤسسة النشر الإسلامی.
ذبیحی، محمد (1392)، فلسفۀ مشاء؛با تکیه بر اهمآرایابنسینا، تهران: سمت.
سبزواری، ملا هادی (1360)، تعلیقات علی الشواهد الربوبیة، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
سعادت مصطفوی، سیدحسن (1393)، دروس الهیات نجات، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، یحیی ‌بن حبش (1375الف)،«التّلویحاتاللّوحیهوالعرشیه»، در:مجموعه مصنّفات، ج 1، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سهروردی، یحیی ‌بن حبش (1375ب)،«المشارع و المطارحات»، در:مجموعه مصنّفات، ج1، تهران، مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شبر، سیدعبداللّه (1424)، حق الیقین فی معرفة اصول الدین، قم: أنوار الهدی.
شهرستانی، محمدبنعبدالکریم (1364)، الملل و النحل، تصحیح محمد بدران، قم: الشریف الرضی.
شیرازی،صدرالدین محمدبنابراهیم (1363)،المشاعر، تهران: طهوری.
شیرازی،صدرالدین محمدبنابراهیم (1382)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و مقدمه سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
شیرازی،صدرالدین محمدبنابراهیم (1383)،شرح اصول الکافی، مقدمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شیرازی،صدرالدین محمدبنابراهیم (1981)،الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، تعلیقات حاجی سبزواری و علامه طباطبایی، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1362)، نهایة‌الحکمة، قم:مؤسسۀ النشر الاسلامی التابعۀ لجماعۀالمدرسین.
فاخوری، حنا (1373)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
فاضل مقداد، ابنعبداللّه السیوری (1422ق)، اللوامع الإلهیه فی المباحث الکلامیه، تحقیق و تعلیقات قاضی طباطبایی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
فضلی، علی (1389)، حیثیت تقییدی در حکمت صدرایی، قم: نشر ادیان.
لاهیجی، عبدالرزاق‌بن علی (1383)، گوهرمراد، با مقدمۀ زین‌العابدین قربانی، تهران: سایه.
فیاضی، غلام‌رضا (1387)، هستی و چیستی در مکتب صدرائی، تحقیق و نگارش حسین‌علی شیدان‌شید، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
قاضیسعید قمی، محمدسعیدبن محمدمفید (1362)،کلید بهشت، مقدمه و تصحیح سیدمحمد مشکات، قم: الزهرا.
قاضیعبدالجبار معتزلی، ابن‌احمد (1422)، شرح اصول الخمسة، تعلیقات احمدبنالحسین، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
کلینی، محمد بنیعقوب (1407)، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الإسلامیهًْ.
کوربن، هانری (1381)،مقدمه بر المشاعر صدرالمتألهین شیرازی، ترجمه‌ و پیش‌گفتار کریم مجتهدی، به ضمیمۀ متن فارسی المشاعر ترجمه و شرح بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
لاهیجانی، محمدجعفر بن محمد (1376)، شرح رسالة المشاعر، با حواشی سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
مازندرانی، محمدصالح‌بن احمد (1382ق)، شرح اصول الکافی، تصحیح و تعلیقات ابوالحسن شعرانی، تهران:اسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (بی‌تا)، حق الیقین، تهران: اسلامیه.
مظفر، محمدرضا (1382)، فلسفه و کلام اسلامی، ترجمۀ ابوالفضل محمودی و محمد محمدرضایی، قم: بوستان کتاب.
میرداماد، محمدباقر بن محمد (1367)،القبسات، تهران: دانشگاه تهران.
میرداماد، محمدباقر بن محمد (1376)، تقویم الایمان و شرحه کشف الحقایق، شرح میرسیداحمد علوی، مقدمه و تحقیق علی اوجبی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی.
هدایت‌افزا، محمود (1390)، «اثبات صانع در مکتب تفکیک»، کتاب ماه فلسفه،ش 48، تهران: خانۀ کتاب.
هدایت‌افزا، محمود (1391)، «کاستی‌های هستی و چیستی»، کتاب ماه فلسفه،ش 60، تهران: خانۀ کتاب.
هدایت‌افزا، محمود و شاکر لوائی (1394)، «مقایسه‌ای بین وجود و ماهیت صدرایی با نومن و فنومن کانتی»، فصل‌نامۀ آینۀمعرفت، ش 43،تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
یزدان‌پناه، سیدیداللّه (1389)، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش سیدعطاء انزلی، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.