675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران (نویسنده مسئوول)

2 دانشیار فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تهران

3 دانشیار و استادگروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران

10.30465/cw.2023.43320.1951

چکیده

ملکات نقش‌های متعددی در فلسفه اسلامی دارند. گاهی در مبادی صدور فعل از حیث مبادی خلقی، گاهی از ‏جهات انسان‌شناسانه و در مواردی در مبناشناسی احوالات روانشناختی، امیال و گرایشات نفسانی ملکات مورد ‏توجه هستند. مساله این تحقیق بررسی ابعاد شناختی و روانشناختی ملکات است که در ارتباط با ساختارهای ‏ادراکی و سازمان‌یافتگی ادراک محسوب می‌شود. آیا علاوه بر نقش‌های خلقی، از تاثیر ملکات در سطح اندیشه و ‏احساس نیز می‌‌توان سخن گفت؟ در این تحقیق با روشی توصیفی- تحلیلی به مساله حاضر پاسخ داده می‌شود. ‏یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که تعابیری همچون ملکات نطقی و عقلی ناظر به ابعاد شناختی ملکات ‏است. نقش ملکات در جهت‌دهی‎ ‎و‎ ‎هدایت‎ ‎ادراکات‎ ‎و‎ ‎احوالات‎ ‎روانی و نیز معنابخشی و پردازش اطلاعات از ‏سویی و اهمیت آن‌ها به عنوان عوامل غیرشناختی شکل گیری باورها از سویی دیگر از نتایج این تحقیق محسوب ‏می‌شود. تفکیک «معارف متمکن» حاصل از ملکات و ‌«معارف غیر متمکن‌» و تحلیل هر یک در نفس، ناظر به ‏جایگاه شناختی و روانشناختی ملکات است. نظم در ناحیه افکار و ارائه ایده‌های از پیش تعیین شده و نیز ‏فرض‌های معین متناسب با ساختار در ارتباط با ملکات تبیین‌پذیر است. در بعد شناختی فارابی به نقش عادت و ‏ملکات در تعیین و تعین مواضع اندیشه‌ورزی و جایگاه مغالطی ملکات عطف توجه می‌کند و در بعد روانشناختی ‏تاثیر ملکات بر امیال و گرایشات، تصمیم و انتخاب محل تامل است.‏

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

کارکرد شناختی ملکات از دیدگاه فارابی

نویسندگان [English]

  • Nadia MAFTOUNI 1
  • Fataneh TavanaPanah 2
  • ghasemali koucnnani 3

1 Ph.D. Candidate ofIslamic Philosophy, University of Tehran. Tavana@ut.ac.ir (The First Author).

2 The Associate Professor of Philosophy, University of Tehran

3 Department of Tehran

چکیده [English]

ملکات نقش‌های متعددی در فلسفه اسلامی دارند. گاهی در مبادی صدور فعل از حیث مبادی خلقی، گاهی از ‏جهات انسان‌شناسانه و در مواردی در مبناشناسی احوالات روانشناختی، امیال و گرایشات نفسانی ملکات مورد ‏توجه هستند. مساله این تحقیق بررسی ابعاد شناختی و روانشناختی ملکات است که در ارتباط با ساختارهای ‏ادراکی و سازمان‌یافتگی ادراک محسوب می‌شود. آیا علاوه بر نقش‌های خلقی، از تاثیر ملکات در سطح اندیشه و ‏احساس نیز می‌‌توان سخن گفت؟ در این تحقیق با روشی توصیفی- تحلیلی به مساله حاضر پاسخ داده می‌شود. ‏یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که تعابیری همچون ملکات نطقی و عقلی ناظر به ابعاد شناختی ملکات ‏است. نقش ملکات در جهت‌دهی‎ ‎و‎ ‎هدایت‎ ‎ادراکات‎ ‎و‎ ‎احوالات‎ ‎روانی و نیز معنابخشی و پردازش اطلاعات از ‏سویی و اهمیت آن‌ها به عنوان عوامل غیرشناختی شکل گیری باورها از سویی دیگر از نتایج این تحقیق محسوب ‏می‌شود. تفکیک «معارف متمکن» حاصل از ملکات و ‌«معارف غیر متمکن‌» و تحلیل هر یک در نفس، ناظر به ‏جایگاه شناختی و روانشناختی ملکات است. نظم در ناحیه افکار و ارائه ایده‌های از پیش تعیین شده و نیز ‏فرض‌های معین متناسب با ساختار در ارتباط با ملکات تبیین‌پذیر است. در بعد شناختی فارابی به نقش عادت و ‏ملکات در تعیین و تعین مواضع اندیشه‌ورزی و جایگاه مغالطی ملکات عطف توجه می‌کند و در بعد روانشناختی ‏تاثیر ملکات بر امیال و گرایشات، تصمیم و انتخاب محل تامل است.‏

کلیدواژه‌ها [English]

  • ملکه
  • ملکه نطقی
  • ملکه اذعانی
  • هیئت عقلی
  • ساختارهای ذهنی
ابوالحسنی، فرشته؛ امیراحمدشجاعی، (1390) تحلیل اخلاق: ‌« تقوا، ملکات، رفتار‌»، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی،دوره چهارم، شماره4.
اسدعلیزاده، اکبر، (1393) تجسم ملکات و اعمال نفس از نگاه عرفا، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، دوره 11، شماره 41، از صفحه 109-130.
ابن سینا، (1326 ه ق‏) تسع رسائل فى الحکمة و الطبیعیات‏، قاهره، ناشر دارالعرب، چاپ دوم.
ابن سینا، (1400 ه ق‏)، رسائل ابن سینا، قم‏، انتشارات بیدار.
ابن سینا، (1404 ه ق‏)،الشفاء(الالهیات)، تصحیح سعید زاید، قم‏، مکتبة آیة الله المرعشى‏.
ابن سینا، (1404 ه ق‏)، الشفاء(المنطق برهان)، تحقیق سعید زاید، قم‏، مکتبة آیة الله المرعشى‏.
ابن سینا،(1373 ه)، شفاء(منطق خطابه)، تصدیر و مراجعه دکتر ابراهیم مدکور، تحقیق محمد سلیم سالم، قاهره، نشر وزارة المعارف العمومیة، المطبعة الامیریة.
ابوالحسنی ،فرشته، (1402) تصویرسازی الگوی سازوکار و فرایند تحول اخلاقی انسان از منظر ملاصدرا، حکمت معاصز، دوره 14، شماره ا.
احمدی، حسین، (1400)، بررسی هستی شناسی اخلاق نزد فارابی، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی، حکمت معاصر، سال 12، شماره 2.
آل یاسین، جعفر، (1413 ه ق)، الاعمال الفلسفیة، تعلیقات، بیروت‏،دار المناهل‏‏.
حسینی، اعظم السادات؛ سهیلا پیروزفر، سیدکاظم طباطبایی پور، (1399) سیر مفهوم ذهن و علم در ریشه ‌«شاکله‌» و کارکرد آن در رفتار، دو فصلنامه علمی پژوهشی تفسیر و زبان قرآن، شماره هفده، ص 181-200.
ربیعی،‌هادی؛ میترا غفاری، (1397) محاکات در نقاشی از دیدگاه ابن سینا، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی، حکمت معاصر، سال9، شماره ا صص 78-63.
رحیمی سجاسی, داود, & جانعلی پور, زینب، (1401) تحلیل مفاسد اخلاقی با کاربست نظریه اجتماعی فارابی،. دوفصلنامه مطالعات اسلامی آسیب های اجتماعی دوره 4.
رضائی، مهران؛ محمد رضا کامیاب، (1398) مفهوم شناسی تطبیقی ملکات نفسانی در آثار فلاسفه و حکمای اسلامی، معرفت اخلاقی، سال دهم، شماره دوم، پیاپی26، پاییز و زمستان، ص 35-46.
رفیعی، بهروز، (1392) فارابی، فیلسوف تربیت، مجله علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران، اهواز، دوره ششم سال 2-20، شماره 1، ص 29-50.
سیاح، علی؛ شمس الملوک مصطفوی؛ رضا داوری اردکانی، (1400)، فارابی و نقش تخیل در تحصیل سعادت، پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی، حکمت معاصر، سال 12 شماره 2.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1996 م) احصاء العلوم‏، مقدمه و شرح از دکتر على بو ملحم، بیروت‏، مکتبة الهلال‏‏‏..
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1995 م) آراء اهل المدینة الفاضلة ومضاداتها، مقدمه وشرح و تعلیق از دکتر على بو ملحم، بیروت، مکتبة الهلال‏‏‏‏.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1991) الملة و نصوص اخری لابونصر فارابی، حققها و قدم لها و علق علیها محسن مهدی، التوزیع مکتبة الشرقیة بیروت لبنان، دارالمشرق، چاپ دوم.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1413 ه ق) الاعمال الفلسفیة شامل تحصیل السعادة، مقدمه و تحقیق و تعلیق از دکتر جعفر آل یاسین، بیروت، دار المناهل‏‏..
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1404 ه ق) الالفاظ المستعملة فى المنطق‏، تحقیق و مقدمه و تعلیق از محسن مهدى، تهران، نشر الزهراء، چاپ دوم‏‏‏.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1349ق) رساله تجرید الدعاوی القلبیة، حیدر آباد، دایرة المعارف.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، تلخیص نوامیس أفلاطون، منتشر شده در کتاب افلاطون فی الاسلام، نک: بدوی، عبدالرحمن.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1405 ه ق الف) الجمع بین رأى الحکیمین‏، مقدمه و تعلیق از دکتر البیر نصرى نادر، تهران، انتشارات الزهراء،چاپ دوم‏‏.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1986 م‏) الحروف‏، مقدمه و تحقیق و تعلیق از محسن مهدى، بیروت، دارالمشرق‏‏‏.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1991) دعا عظیم، الملة و نصوص اخری لابونصر فارابی، حققها و قدم لها و علق علیها محسن مهدی، التوزیع مکتبة الشرقیة بیروت، دارالمشرق، چاپ دوم.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1349 ق) رساله زینون، حیدر آباد، دایرة المعارف.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1996 م) السیاسة المدنیة، مقدمه و شرح از دکتر على بو ملحم، بیروت، مکتبة الهلال‏‏‏‏..
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1890) عیون المسائل، الثمرة المرضیة فی بعض الرسالات الفارابیة، مصحح دکتر فرید رخ دیتریصی.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1381) فصوص الحکمة و شرحه، شرح السید اسماعیل غازانى‏‏، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، مقدمه و تحقیق از على اوجبى، ‏تهران‏.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1991) فصول مبادی آراء اهل مدینه فاضله، الملة و نصوص اخری لابونصر فارابی، حققها و قدم لها و علق علیها محسن مهدی، التوزیع مکتبة الشرقیة بیروت، دارالمشرق، چاپ دوم.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1405 ه ق پ) فصول منتزعة، تحقیق و تصحیح و تعلیق از دکتر فوزى نجار، تهران‏، المکتبة الزهراء، چاپ دوم‏.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، ،فلسفة أفلاطون و اجزاؤها و مراتب أجزائها من أولها الی آخرها، منتشر شده در کتاب افلاطون فی الاسلام، نک: بدوی، عبدالرحمن.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1349 ق) فی اثبات مفارقات، حیدر آباد، دایرة المعارف.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، ،رساله فی أعضا الحیوان، منتشر شده در کتاب رسایل فلسفیة للکندی والفارابی و ابن باجة و ابن عربی،نک: بدوی، عبدالرحمن.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1890) فی اغراض الحکیم، الثمرة المرضیة فی بعض الرسالات الفارابیة، مصحح دکتر فرید رخ دیتریصی.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، ، رساله فی الرد علی الجالینوس فیما ناقض فیه ارسطو طالیس لأعضا الانسان، منتشر شده در کتاب رسایل فلسفیة للکندی والفارابی و ابن باجة و ابن عربی،نک: بدوی، عبدالرحمن.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، ، فی السیاسة، منتشر شده در مقالات الفلسفیة لمشاهیر فلاسفة العرب مسلمین و نصاری، نک: شیخون، لویس.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1991) الملة و نصوص اخری، حققها و قدم لها و علق علیها محسن مهدی، التوزیع مکتبة الشرقیة بیروت، دارالمشرق، چاپ دوم.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (‏1408 ه ق‏ الف) المنطقیات للفارابی، مکتبة آیة اللّه المرعشى‏، تحقیق و مقدمه از محمد تقى دانش پژوه، قم.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1375) موسیقی کبیر، ترجمه دکتر آذرتاش آذرنوش، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فارابی، ابونصر، محمدبن محمد، (1990 م) الواحد و الوحدة، مقدمه و تحقیق و تعلیق از محسن مهدى، دار توبقال للنشر، الدار البیضاء‏‏.
قربانی، رحیم، (1386) تهذیب نفس و نقد تاثیر آن بر معرفت در حکمت متعالیه،معرفت فلسفی، سال پنجم، شماره اول؛ پاییز،ص 167-217.
میرهادی؛ سید مهدی، (1397) فلسفه عمل در حکمت متعالیه، حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دو فصلنامه علمی- پژوهشی، سال نهم، شماره اول، بهار و تابستان،ص 155-141.
میرشرف الدین،سید جمال الدین، (1400) تحلیل دو جز شاکله شناخت در نظر ارسطو براساس دو معنای آرخه، دو فصلنامه علمی هستی و شناخت، سال هشتم، شماره 14، شماره 15، ص 88-108.
ناسخیان، علی اکبر؛ وفائیان, محمد حسین، (1400) تحلیل خاستگاه شکل‌گیری نهادهای اجتماعی با تکیه بر نظریۀ انگاره‌های عمومی در فلسفۀ فارابی. حکمت سینوی، 25 (66).
واعظی، سید حسین، (1394) اخلاق و ملکات نفس از دیدگاه ملاصدرا و ابن عربی؛ کنفرانس بین المللی جامعه شناسی و اخلاق با تاکید بر نقش تعلیم و تربیت در اعتلای جامعه اخلاقی، دو مهرماه، تهران.
وفایی، اعظم، (1391) تحلیل و ارزیابی اندیشه اخلاقی فارابی، پژوهش‌های اخلاقی ، سال دوم، شماره سوم، ص 49- 69.
Ola Abdelaziz Abouzeid, (1987) A comparative study between the political theories of Al Farabi and the Brethren of purity, Department of Middle East and Islamic Studies, A thesis submitted in conformity with the requirements for the Degree of Doctor of Philosophy in the University of Toronto.
 
samadieh, M., shamsi, M., & safarzadeh maleki, A. (2023). Farabi’s Views and Ideas on the Role of Government and Education in Delineating the Gap between Knowledge and Moral Act. Mirror of Wisdom22(3), 145-164. doi: 10.52547/jipt.2023.228242.1307