675648c2785e9a3
حکمت معاصر

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه علوم انسانی

2 پژوهشگر در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (دانش آموخته کارشناسی ارشد فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی)

چکیده

وصیت‌نامه‌ای که از فخر الدین رازی باقی مانده است از گذشته‌های دور مورد بحث و تفسیر بوده است؛ در وصیت‌نامه روش قرآنی برتر از کلام فلسفه قرار داده شده است و همین سبب شده است که عالمانی مانند ابن عماد حنبلی و نویسندگان معاصری مانند فتح الله خلیف تصور کنند که این بیان، نشانه توبه متکلم از بحث استدلالی است. همچنین، جمله‌ای از قول ابن صلاح که فخر از کلام ابراز ندامت کرد، سبب تقویت این دیدگاه شده است. در این نوشته با بررسی این تفاسیر نشان خواهیم داد که با توجه به کلیت وصیت‌نامه و آنچه که در آن آمده است معنای سخن رازی حاکی از توبه و پشیمانی نیست، بلکه بیان موضعی میانه است میان عقل‌گرایی افراطی و انکار عقل که این دیدگاه میانه روانه را همیشه داشته است و در آثار دیگرش نیز وجود دارد. همچنین نشان داده شده است که آنچه از ابن صلاح درمورد ندامت فخر از پرداختن به کلام روایت شده است از چند جهت مخدوش است، چون هم مستندی ندارد و راویانی که از ابن صلاح روایت کرده‌اند فاصله‌ای چند قرنی با او دارند؛ لذا پذیرفتن صحت آن دشوار است. در نهایت نتیجه گرفته می‌شود که این روایت افسانه‌ای جعلی است که از جانب عالمان ظاهری مخالف کلام بسط یافته است و با شتابزدگی تفسیرهایی غیرمعتبر به دست داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Fakhr al-Din al-Razi’s Attitude toward Reasoning: Interpreting his last Will

نویسندگان [English]

  • azam ghasemi 1
  • arya younesi 2

1 Assistant Professor of Philosophy of Religion and Theology, Institute for Humanities and Cultural Studies

2 Researcher of Philosophy of Religion and Theology, Institute for Humanities and Cultural Studies

چکیده [English]

There is a will which is attributed to Razi which have been a controversial topic from ancient times until now. Preferring Qur’anic method to theology and philosophy, some scholars, such as Ibn Emad Hanbali and Fathalla Kholeif, think of that as a kind of repentance from rational discussion. There is a statement which is apparently narrate by Ibn Salah, quote Razi’s word that he regretted studying theology and philosophy; that he said: “I regretted studying theology (Kalam)” and then he wept. This quote support former interpreting. We proved, in this paper, that that interpretation is not authentic and the meaning and purpose of it is different; thus it is not a kind of repent, but rather it is a moderate rationalism (opposite to both classical rationalism and fideism), which he held in his life and could be found in his works. And, it is showed that what is quoted from Ibn Salah is not reliable; because could not be found in Ibn Salah’s works, perhaps it is a transited saying from him. Those writers, who quoted from Ibn Salah, a few centuries after him; thus it is not acceptable. Therefore, this narration is not authentic. This story is important, because it targeted reasoning in Fakhr system of thoughts; if it is true, then it shows that Kalam is not in harmony with real, orthodox Islam, as those who mentioned it maintain. But if not true, it shows that Razi did not believe that theology (Kalam) is not a real part of Islamic sciences. As a matter of historic facts, there is not an authentic source for the story. Therefore, it seems that someone made it up to justify their fanatic, extremist, fundamental interpretation of Islam, in which they have not tolerated any kind of reasoning, including Islamic theology (Kalam), the field of study that Razi well represent.
For Ash’ari scholars like Fakhr Razi, reasoning is a useful, discursive tool to assess and study claims and beliefs, and particularly to defend religious doctrines. However, their attitude toward reasoning and intellect (Aql) itself is far from their Mu’tazali opponents. While Mutazalis see reasoning as a source for inferring truth, their Ash’ari opponents see it as a tool to assess claims, interpreting holy texts, including Qur’anic verses.
On the other hand, for Fakhr’s part, in the will we could find him in a mediocre rationality position. He stated that what he discussed in his life was not of stubbornness, carelessness or recklessness, but just for the sake of reason. In other works he can be seen committed to Quranic verses and holy texts, beyond reasoning as a source superior to the text; so to speak, he only used reasoning for understanding; and that he put the “Quranic method” on the top of the list, do not imply that he denied reasoning and respective fields of study totally. But a few figures, like Ibn Emad al-Hanbali or Kholief, saw it as a kind of repentance of discursive methods, which is impossible to justify such a position. As to Razi we could see that he had held such a position in his whole career, as he had scrutinized philosophical doctrines, assessing every claim, and always put the Quran on the top of everything else. Therefore, to say Razi repented Kalam is not a valid, authentic conclusion.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fakhr E al-Din Razi
  • the last Will
  • rationalism
  • Ibn Emad Hanbali
  • Theology
  1. فارسی:

    -      ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1395) شرح نخبه الفکر، ترجمه اسماعیل آل ابراهیم ارباب، تربت جام: انتشارات امام محمد غزالی.

    -      ابن خلکان، احمد بن محمد (1381) منظر الانسان: ترجمه وفیات الاعیان، ج سوم، احمد بن محمد بن عثمان بن علی بن احمد شجاع سنجری (مترجم)، فاطمه مدرس (مصحح)، ارومیه: انتشارات دانشگاه ارومیه.

    -      ابن قفطی، جمال الدین ابوالحسن علی بن یوسف (1347) تاریخ الحکماء [اخبار العلماء باخبار الحکماء]، ترجمه‌ای کهن، به تصحیح بهین دارائی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    -      اشکوری، قطب الدین (1391) «فخر رازی به روایت اشکوری»، تصحیح و تحقیق علی اوجبی، کتاب ماه فلسفه، ش 59، صص. 108-114.

    -      جوادپور، غلامحسین (1389) «سنجش و سازش عقل و ایمان از منظر فخرالدین رازی»، اندیشه نوین دینی، ش 20، صص. 121-138.

    -      حلبی، علی اصغر (1376) تاریخ علم کلام، تهران: انتشارات اساطیر.

    -      خادمی، عین الله؛ علی زاده، عبدالله (1388) «چیستی ایمان و مقومات مفهومی آن از دیدگاه فخرالدین رازی»، ادیان و عرفان، سال 42، ش 1، صص. 69-92.

    -      الزرکان، محمد صالح (بی تا) فخرالدین الرازی: آراؤه الکلامیة والفلسفیة، بیروت: دارالفکر.

    -      شهاب الدّین سهروردی (1367) حکمه الاشراق، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    -      شهرزوری، شمس الدّین محمد بن محمود (1389) کنز الحکمه (تاریخ الحکماء)، ضیاء الدّین درّی (مترجم)، چ اول، تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.

    -      الطحاوی، ابی جعفر (1995) عقیده الطحاویه، بی جا: دار ابن حزم.

    -      طاهری عراقی، احمد (1365) «زندگی فخر رازی»، معارف، 1365، ش 7، صص. 5-28.

    -      غزالی طوسی، ابوحامد محمد بن محمد (1392) احیاء علوم الدّین، ج 1 (ربع عبادات)، مؤید الدّین محمّد خوارزمی (ترجمه)، حسین خدیو جم (تصحیح)، چ هشتم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

    -      غزالی طوسی، ابوحامد محمد بن محمد (1394) جواهر القرآن، مهدی کمپانی زارع (ترجمه و تحقیق)، چ اول، تهران: انتشارات نگاه معاصر.

    -      غزالی، ابوحامد محمد بن محمد (1380) کیمیای سعادت، ج 2، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

    -      فخر الدّین رازی، محمد بن عمر (1340) «رساله در خدا شناسی»، در: فخر رازی و دیگران (1340) چهارده رساله، سید محمد باقر سبزواری (تصحیح)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    -      فخر الدّین رازی، محمد بن عمر (1344) سیر نفس، تصحیح مایل هروی، کابل: بی نا.

    -      فخر الدّین رازی، محمد بن عمر (1354) التحبیر فی علم التعبیر، ایرج افشار (مصحح)، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

    -      فخر الدّین رازی، محمد بن عمر بن حسین؛ (1386)  تفسیر کبیر (مفاتیح الغیب)، 9 ج، ترجمه ی علی اصغر حلبی، تهران: انتشارات اساطیر.

    -      قاسمی، اعظم (1395) «رابطه دین و اخلاق نزد معتزله»، تاریخ فلسفه، ش 3، س 7، صص. 113-138.

    -      قطب الدین اشکوری، محمد بن علی دیلمی لاهیجی (1391) «فخر رازی به روایت اشکوری» [مدخل فخر از محبوب القلوب

    -      قطب الدّین شیرازی ( 1367) «مقدمه بر حکمه الاشراق»، در: شهاب الدّین سهروردی (1367) حکمه الاشراق، ترجمه سید جعفر سجادی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    -      مایل هروی، غلامرضا (1343) شرح حال و زندگی و مناظرات امام فخر الدّین رازی، [بی جا] انتشارات مطبوعات تووزارث.

    -      محقق، مهدی (1365) «آشنایی با شرح عیون الحکمه امام رازی»، معارف، ش 1، سال سوم، دوره سوم، فروردین و تیر، صص. 109-130.

    -      منشی یزدی، ناصر الدّین بن عمدة الملک منتجب الدّین (1388) دره الأخبار و لمعه الأنوار (برگردان فارسی تتمة صوان الحکمه)، چ اول، تهران: انتشارات حکمت.

    -      مهدوی نژاد، محمد حسین (1387) «فخر رازی از عقل گرایی اعتدالی تا ایمان گرایی خرد پیشه»، نقد و نظر، ش 49 و 50، صص. 46-74.

    -      نوری، ابراهیم؛ عرفانی، مرتضی؛ صیدی، محمود (1395) «هندسه معرفت دینی فخر الدین رازی»، پژوهش های معرفت شناختی، ش 12، صص. 97-121.

    -      النووی، یحیی بن حبش (1394) التقریب و التیسیر فی اصول الحدیث، ترجمه عدنان فلاحی، تهران: انتشارات احسان.

    -      النووی، یحیی بن حبش (1396) فتاوای امام نووی (المسائل المنثوره)، ترجمه اسماعیل قاضی نیا و عبدالرحمن قلابندی، تهران: انتشارات احسان.

    عربی:

    -      ابن ابی اصیبعه، موفق الدّین ابوالعباس احمد بن قاسم (2001) عیون الانباء فی طبقات الاطباء، عامر النجّار (مصحح)، ج ثالث، قاهره: الهیئته المصریه العامه للکتاب.

    -      ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (2002) لسان المیزان، ج 6، تحقیق عبدالفتاح ابوغدة، بی جا: مکتب المطبوعات الأسلامیة.

    -      ابن صلاح، تقی الدین ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن الشهرزوری (1992) طبقات الفقهاء الشافعیّه ، هذبه و استدرک علیه محیی الدین ابوزکریا یحیی بن شرف النووی، نقحه ابوالحجاج یوسف بن عبدالرحمن المزی، تحقیق یحیی الدین علی نجیب، بی جا: دار البشائر الاسلامیة.

    -      ابن عماد حنبلی، شهاب الدین ابوفلاح عبدالحی بن احمد بن محمد (1991) شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج 8، تحقیق عبدالقادر الأرناؤوط و محمود الأرناؤوط، دمشق: دار ابن کثیر.

    -      سبکی، تاج الدین ابی نصر عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی (1971) طبقات الشافعیه الکبری، ج 8، تحقیق عبدالفتاح محمد و محمود محمد الطناحی، بی جا: دار احیاء الکتب العربیه.

    -      الشافعی، محمد بن ادریس (1357ه) الرسالة، تحقیق احمد محمد شاکر، مصر: مطبعه مصطفی البابی.

     

    نسخ خطی (فارسی و عربی):

    1. فخرالدین الرازی، الوصیه، نسخه خطی ش 66831، کتابخانه مجلس.
    2. فخرالدین رازی، لطائف غیاثی (ترجمه اسرار التنزیل)، ش 78702، کتابخانه مجلس.
    3. سفینه تبریز (1381) نسخه برگردان نسخه شماره 14590 کتابخانه مجلس شورا، ابوالمجد تبریزی (کاتب)، به کوشش ن. پورجوادی و ع. حائری، تهران:

     

    انگلیسی:

    -       Jaffer, Tariq (2015) Razi: Master of Quranic Interpretation and Theological Reasoning, USA:OUP.

    -       Kholeif, Fathalla (1966) A Study on Fakhr Al-Din Al-Razi and His Controversies in Transoxiana, Beyrouth: Dar El-Machreq.